A revolución americana que naceu en Galicia

Galegos na vida política cubana

Dende a colonia moitos foron os galegos que participaron activamente na loita pola independencia xunto a José Martí, como é o caso do xeneral Francisco Villamil. Pero moitos tamén foron quen deron nacemento ás primeiras organizacións obreiras e tamén ós partidos de esquerda.

É así como temos que facer referencia do ourensán Manuel Porto Dapena, dirixente emblemático e de lenda como dixo o escritor Neira Vilas. Porto Dapena foi Secretario Xeral da Federación de Traballadores da Bahía da Habana. Foi asasinado a noite do 30 de Setembro de 1940 no Teatro A Comedia durante unha asemblea obreira. Temos que nomear tamén a Claudio Bouzón, militante obreiro comunista quen foi secuestrado e asasinado o 5 de Marzo de 1928 cando repartía oitaviñas durante a VI Conferencia Sindical Panamericana. O mencionado manifesto denunciaba a intromisión norteamericana e da socialdemocracia amarela no sindicalismo cubano. Outro dos míticos sindicalistas e dirixintes proletarios foi Xosé Rego López. Temos que lembrar tamén a Alfredo Baltar de Viveiro quen no 1927 era o Secretario da Unión de Dependentes de Café da Habana.

Fidel Cstro no momento do triunfo da revolución cubana

En Cuba como tamén na Arxentina, e durante unha etapa no Uruguai, os gobernos da oligarquía lexislaban leis de represión ao movemento obreiro en contra os inmigrantes “de ideas raras”, por iso Cuba realiza centos de expulsións de inmigrantes, dos cales unha porcentaxe moi importante eran galegos. Despois do “Manifesto de Cruces” de Febreiro de 1915, os diarios recollen a expulsión de Abelardo Saavedra, Juan tenorio, Vicente López, Roman Delgado e outros coñecidos dirixentes anarquistas.
Posteriormente no 1925 son expulsados, Bonifacio Ruiz Gómez, Carlos Mollá Moíña, José Miguel Pérez, Fructuoso Menéndez García, Maximino Fernández, Ramón González Silva; Máximo García, Antonio Gómez Arias, José Rego López, Vicente Varela López, Dionisio Cano Castro, Casto Serane López, Vicente Varela López, Manuel Souto Silva, Vicente Chao Hernández etc.

Galegos na segunda independencia de Cuba

Co golpe de estado do sarxento Batista comeza unha nova etapa de loita política onde serán os mozos, os abandeirados do pensamento de Martí e darán un novo impulso á loita pola segunda e definitiva independencia. Neste caso serán os fillos de emigrantes galegos os que escribiran paxinas historicas da revolución cubana. A parte dos irmáns Castro coñecidos por todos como fillos de galegos, nos postos de combate do movemento insurxente estaban os irmáns Santamaria; Manuel Piñeiro “o galego barbarroja”; os irmáns Pais; Fernández Mel; os irmáns Trigo; Chenar Piña; Carlos Rafael Rodriguez; os irmáns Amejeiras; Os “Galegos” Díaz; Arsenico Franco Villanueva, entre outros.

A historias relatadas son a de homes e mulleres que deron os mellor da súa vida por un ideal patriotico, algúns deles á conta da propia vida.

OS “GALEGOS” FIDEL E RAÚL CASTRO

Ángel María Bautista Castro Argiz naceu o 8 de decembro de 1875 en San Pedro de Láncara, unha pequena parroquia da provincia de Lugo. Foron os seus pais Manuel de Castro Nuñez e Antonia Argiz. Ángel Castro medrou nunha aldea da montaña luguesa onde o río Neira baña os seus verdes vales. A familia Castro vivía na máis absoluta pobreza. Cando Ángel cumpre a idade do servizo militar é enviado á guerra de Cuba. Os fillos dos campesiños pobres non se libraban daquelas tremendas guerras, ao servizo dunha monarquía decadente e desfasada polo tempo. Anos despois o seu fillo Fidel lembrara aquela etapa: “Era unha casiña pequeniña –sería de 10 o 12 metros de longo por 6 u 8 de ancho-, unha casa de laxes de pedra, que é un material abundante no lugar, usado polos campesiños para construír as súas rústicas vivendas. Esa era a casa na que vivía a familia, estaba todo alí nunha soa peza: dormitorio e cociña. Supoño que tamén os animais. Terras non tiña practicamente ningunha, nin un anaco, nin un metro cadrado…””Meui pai –sinala Fidel– era fillo dun campesiño sumamente pobre alá en Galiza. Cando a derradeira guerra da independencia de Cuba, iniciada en 1895, envíano como soldado do exército español a loitar eiquí. Eiquí estivo meu pai, moi novo, recrutado polo servizo militar como soldado do exercito español. Despois da guerra levaronno de regreso a España. Parece que lle agradou Cuba, e unha vez, entre os tantos emigrantes, saíu tamén para Cuba nos primeiros anos deste século e, sen un centavo e sen ningunha relación, comezou traballar.

Era unha época na que houbo importantes investimentos. Os norteamericanos apoderaranse das mellores terras de Cuba, comezaron a destruír fragas, construír centrais azucreiras, sementar cana, investimentos grandes para aquela época, e o meu pai traballou nunha desas centrais azucreiras”.A vida no interior da illa era moi dura, o clima e as enfermidades tropicais dificultaban a adaptación dos nosos emigrantes. É así como a maioría dos galegos se instalan fundamentalmente nas cidades, realizando actividades vinculadas ao comercio, mentras que a inmigración canaria, máis acostumada ao clima da illa ,establecese no campo.”Meu pai –síguenos contando Fidel– regresa a Cuba e comeza a traballar. Despois parece que organizou a un grupo de traballadores, comezou a ser o xefe dun grupo de traballadores, e xa facía as contratas á empresa ianqui cun grupo de homes subordinados a el. Comeza a organizar unha especie de pequena empresa, que –segundo algo recordo– cortaba fragas para sementar cana, ou producir leña para as centrais. Así, posibelmente, comezou a obter xa algunha plusvalía, como organizador daquela empresa cun grupo de traballadores. É dicir que, indiscutibelmente, era un home moi activo, movíase moito, era emprendedor e tiña unha capacidade natural de organización”.

“En Cuba –prosigue Fidel– el comprara aquelas terras, unhas 800 hectáreas, que eran propiedade particular súa, e dispoñía, ademais, das que lle arrendaran uns antigos veteranos da guerra da independencia”. Ángel Castro casa por primeira vez cunha xoven cubana de apelido Argota coa cal ten dous fillos Lidia e Pedro Emilio. O matrimonio vivía nas terras recén mercadas por Ángel. A finca chamábase “Manacas” e estaba ubicada no barrio de Birán, Mayarí. Anos despois de desencontros matrimoniais a parella sepárase. Ángel coñece a Lina Ruz González con quen casa e nacen Angela e Ramón. Despois virá o seu terceiro fillo Fidel que nace o 13 de agosto de 1927. Por aqueles anos en Cuba gobernaba a ditadura de Machado e os EE.UU. consolidaba a dependencia económica desta illa caribeña. Mentras tanto a familia Castro crecía ano tras ano. Seguironlle Raúl, Juanita, Enma e Agustina.

Ángel Castro, pai de Fidel e de Raúl Castro

Don Angel e dona Lina foron consolidando unha numerosa familia, intentando que os seus fillos tiveran a mellor educación. Fidel cursou estudos en Santiago de Cuba, onde foi alumno do xesuíta Rubinos Ramos –o derradeiro presidente da Asociación Iniciadora e Protectora da Real Academia Galega-. Posteriormente seus pais enviárono a La Habana, onde remata o bacharelato e comeza a carreira de avogacia. Na universidade comezou a súa militancia estudantil participando da Asemblea Constituínte Estudantil realizada o 16 de xullo de 1947. Por aqueles anos estaba vinculado á tendencia que lideraba Humberto Ruíz Leiro. Naquel acto Fidel denunciou aos falsos lideres. Por aqueles tempos comeza o noivado con Mirtha Díaz Balart casando o 12 de outubro de 1948. Aos once meses naceu o seu primeiro fillo Fidelito.

Fidel remata a carreira de avogado poñendo un bufete con dous compañeiros de profesión. O xoven avogado simpatizaba co Partido Ortodoxo liderado por Eduardo Chivas. Mentres Cuba vivía nun ambiente de rumores acerca de posíbeis intentonas golpistas, Batista o 10 de marzo de 1952 faise co goberno a través dun “cuartelazo”. Así comezaba unha das mais sanguentas ditaduras latinoamericanas.Coa consolidación da ditadura, Fidel comeza a organizar unha forza político militar inspirada no pensamento martiano, que fora capaz de derrotar ao novo ditador. É así como o 26 de xullo de 1953 xunta a un pequeno grupo de revolucionarios e intenta tomar o cuartel de Moncada. Entre os insurxentes, a parte de Fidel, estaba o seu irmán Raúl, Abel Santamaría, os irmáns Trigo (oriundos de Lugo), José Luis Tasende, Renato Guitart, Pedro Miret, Jesus Montané, Elpidio Sosa, Fernando Chenart Marrero, Oscar Alcalde entre outros. A pesares do fracaso da intentona revolucionaria e o saldo de mortos e posteriormente asasinados por Batista, a operación revolucionaria de Moncada será o inicio dunha revolución en marcha. Naquela oportunidade o Doutor Fidel Castro e líder do movimento é detido e xulgado por rebelión. O xuízo que pasará á historia de Cuba e de América Latina converterase nun xuízo contra a propia ditadura e un alegato á democracia e á liberdade de Cuba. As súas derradeiras palabras serán: “En canto a min, sei que o cárcere será duro como non o fora nunca para ninguén, preñada de ameazas, de ruín e covarde ensañamento, mais non lle temo á furia do tirano míserabel que arrincou a vida a setenta irmáns meus. Condenádeme, non importa, a Historia absolverame.”

A REVOLUCIÓN CUBANA É O EXILIO GALEGO

Despois do cárcere e as persecucións Fidel instalase en México para organizar a resistencia e os futuros plans revolucionarios. Naquel País coñeceu ao exiliado galeguista Elixio Rodríguez quen nos conta o seu vínculo cos revolucionarios:”Era o tempo en que os refuxiados españois en México, ao remate da xornada cotiá, adoitabamos xuntarnos en amenas tertulias de café para charlar e dogmatizar sobre a posíbel influencia que os acontecementos internacionais poderían exercer para facilitar ou atrancar a nosa arelada volta á patria. Con tal motivo, eu frecuentaba a peña do céntrico Café Madrid. Case agachados nun recanto deste establecemento, reuníase tamén un nutrido grupo de mozos cubanos. Moi discretos eles, case silandeiros: en contraste coa estereotipada fama de algareira que ten a xente do seu país.Aínda que non tiñamos relación de amizade con eles, non nos pasaban desapercibidos: E durante algún tempo intrigounos a súa personalidade, que non acertábamos a descubrir. Só sabiamos que un deles se adicaba ao negocio de tomar fotografías instantáneas aos viandantes, nunha beirarúa da avenida de San Xoán de Letrán, e que todos respectaban e acataban ó que parecía ser o seu xefe, un mozo de mans longas e ben coidadas, ao mesmo tempo carismático.Chegamos a sospeitar que puidese tratarse dunha banda de delincuentes que se reunían alí para proxectar as súas falcatruadas. Sendo que o que realmente proxectaban era derrubar o goberno de Fulxencio Batista e facer a propia revolución.O das mans longas e ben coidadas chamábase Fidel. Ó fotografo dicíanlle Che. Dous persoaxes que, naquel intre, pasaban desapercibidos por completo. En pouco tempo habían figurar entre os máis celebres da nosa época. Eu prezome de poder dicir que cultivei con ambos unha efémera pero moi afectuosa amizade. Ao comezo tal vez un pouco interesada por parte deles, pois insistiron para que os acompañase na súa aventura, pola miña calidade de aviador. Que nos seus planos figuraba a eventualidade de teren que facer uso de avións…Introduciume ao hermético clan dos cubanos o meu amigo e famoso coronel da aviación republicana, don Alberto Bayo…E tamén debo dicir que, contaxiado do entusiasmo daqueles cubanos e presionado por Bayo e por Fidel, de non ser porque nesa época eu xa tiña unha familia que coidar, tal vez –como fixo o Che Guevara–tería eu participado na aventura”. Os acontecementos anteriores e posteriores ao trunfo da revolución cubana encabezada por Fidel Castro, foron seguidos con moita expectativa pola emigración galega, fundamentalmente polos grupos exiliados de Bos Aires, Montevideo, Caracas e México. Tamén estos sucesos tiveron unha importante resonancia entre os xóvenes intelectuais que resistían en Galicia contra o franquismo. O proceso iniciado en 1953 co asalto do cuartel Moncada tería tamén a súa repercusión na propia colectividade galega de Cuba, onde algúns galegos ou descendentes destes tomaron partido en xeito activo xunto ó Movimento 26 de xullo. Entre os que podemos nomear a: Fran País, Manuel Piñeiro “Barbaroja”, os irmáns Díaz, María Araujo, Dora Carcaño, os irmáns Almejeiras, Xosé Rego López. Co lanzamento da guerrilla en Serra Maestra e a medida de que os revolucionarios ían consolidando as súas posicións, a opinión pública internacional comeza a ter noticias dos acontecementos que estaban sucedendo. É así como os nosos emigrantes e exiliados teñen coñecemento de que o comandante dos alzados é o Doutor Fidel Castro, fillo dun emigrante galego de Láncara (Lugo). A loita dos patriotas contra a tiranía de Batista e a condición de fillo de galego de Fidel, acentuaron as simpatías dos nosos emigrantes pola causa revolucionaria. A condición de descendente de galegos era un motivo de orgullo dentro dun colectivo tan acostumado á subestimación, algo semellante ocorría no interior de Galiza.

O CONSELLO DE GALIZA APOIA A REVOLUCIÓN

Fidel Castro e Raúl Castro cos seus irmáns e coa súa nai

Durante os anos previos ao trunfo da revolución, o Movemento 26 de Xullo constituíu unha delegación en Bos Aires que funcionaba no Centro Ourensano. O responsabel deste comité era o exiliado cubano Santiago Riera, e do cal participaba Anisia Miranda (cubana de orixe galega) e Rafael Granados, contando co apoio de Neira Vilas. Segundo nos relata o autor de “Memorias dun neno labrego” os integrantes do Movimento 26 de Xullo tiñan unha estreita relación cos nacionalistas galegos de Bos Aires. Segundo o escritor ambos grupos patrióticos tiñan moitas cousas en común, que xeraban simpatías mutuas.

Mentres tanto Luis Seoane dicía por aqueles tempos no seu programa radial Galiza Emigrante: “…Nestes días en que un fillo de galegos, Fidel Castro, ao que lle acompañan no seu estado maior guerrilleiros galegos, loita pola liberdade de Cuba, un dos paises de América, como no caso de Arxentina e Uruguai, levan con amor no mais entrañábel do seu corazón.Un fillo de galegos, Fidel Castro, xoga a súa vida pola liberdade do seu pobo sen axuda de ninguén, como non sexa do seu própio povo, e ante a indiferencia da maioría dos gobernos de América. Só, co alento para a sua xesta da prensa, e a adesión moral –que outra cousa poderían ofrecer– dous intelectuais. Nesa illa que chamaron en frase bastante cursi “a pérola das Antillas, que foi explorada polo navegante galego Ocampo, onde Evelino de Compostela alcanzou a fama de santidade e en que tantos ilustres fillos de Galicia tiveron acción destacada. Onde viviron e sofreron tantos desterrados galegos, como o gran poeta Curros Enríquez, e naceron tantas belas obras que fecundaron o pensamento galaico, como as primeiras edicións de “Cantares gallegos” de Rosalia, ou a Historia de Galicia de Murguia, vólvese a tinxir de sangue galego. De fillos e netos de galegos. Porque de Galiza e non doutras partes é a maior cantidade de sangue que nestes días, coma sempre, como hai sesenta anos, rega o solo de Cuba”. (4 de maio de 1958).

O EXILIO GALEGO EN MÉXICO E VENEZUELA

As novas sobre a guerrilla comandada por Fidel ten ampla repercusión en todo México e especialmente entre os círculos republicanos residentes neste país. Alí atopábase un numeroso grupo de exiliados galeguistas de forte influencia marxista liderados por Luis Soto e o cineasta Carlos Velo. Soto fora dirixente comunista e tiña a idea de fundar unha nova organización de carácter nacionalista, pero coa ideoloxía marxista leninista.Co trunfo da revolución cubana Luis Soto reforza a súa convicción da viabilidade de crear unha forza como a do “26 de Xullo” onde sintetice a loita pola identidade nacional e a loita de clases. Anos despois, esta proposta concretárase na fundación da Unión do Povo Galego, partido comunista patriótico nacido baixo certa influencia da revolución cubana.

NEIRA VILAS ENTUSIASTA DIFUSOR DA REVOLUCIÓN EN MARCHA

No mes de agosto de 1958 Neira Vilas edita no periódico Lugo do Centro Lucense de Bos Aires un poema baixo o título “Fidel Castro”. O poema está adicado a Santiago Riera un exiliado cubano que residiu unha tempada en Bos Aires o cal desenrolou unha intensa campaña de difusión, sobre os obxectivos do Movimento 26 de xullo.

TRUNFO DA REVOLUCIÓN

Casa do pai de Fidel Castro, en Láncara, Lugo

O 1 de xaneiro de 1959 Fidel Castro á fronte do movimento 26 de xullo co apoio da gran inmensa maioría da poboación derrotan ao dictador Batista. A nova conmove ao mundo e ilusiona a unha America Latina postergada. Mentres en Cuba a poboación seguía celebrando a revolución vitoriosa, na Arxentina recibíase con fervor as novas chegadas da illa. O 9 de xaneiro dese mesmo ano festexouse o XVI Aniversario do Centro Lucense de Buenos Aires. No Lar Galego da rúa Belgrano déronse cita varios centenares de socios nunha cea de confraternización. Á hora dos discursos o presidente da mesma o señor Manuel Fernández despois de falar da historia do centro fixo alusión ao trunfo da revolución cubana. Opinión Galega sinalou parte do discurso de Fernández: “fixo referencia a Cuba, recuperada para a liberdade, e ao xefe da revolución. Fidel Castro, de estirpe galega. sinalando a presenza na mesa do señor Gonzalo Castro, tío do xefe cubano. O señor Fernández foi calurosamente aplaudido e felicitado”.Un día despois o 10 e 11 de xaneiro reuníronse os dirixentes mais destacados do nacionalismo galego do Río da Plata nunha Conferencia Interplatense das Irmandades Galegas.A cita foi no Centro Pontevedrés de Bos Aires coa presenza do Consello de Galiza. Estaba en representación do goberno galego no exilio Antón Alonso Ríos, Ramón Súarez Pícallo e Elpidio Villaverde. A Conferencia foi aberta polo presidente das Irmandades Alfonso Fernández Prol e entre os delegados estaban entre outros:Rodolfo Prada, Gervasio Paz Lestón, Lois Guede, X. Lema Novo, Xosé Benito Abraira, Manuel Puente, Ramón de Valenzuela, Xosé Neira Vilas, Antón Suárez Dopazo e Indalecio Tizón. Ao día seguinte na sesión de clausura tomouse o seguinte acordo: “Render homaxe a república de Cuba co gallo da súa liberazón da dictadura e comunicar o acordo ao heroico xefe da revolución Fidel Castro por intermedio da Embaixada de Cuba en Bos Aires.”O xornal Lugo do Centro Lucense de Buenos Aires sinalaba na portada do mes de xaneiro de 1959: “A república de Cuba ten para os galegos unha significación especial entre os países de hispanoamérica, pola grande corrente inmigratoria dos nosos paisanos e a consecuente influencia que iso determinou nos costumes, nas actividades de todo orden e en todos os xeitos de vida dese país. O feito de que o heroico xefe da revolución sexa fillo de pai e nai galegos -lucenses, para mais precisar –é unha demostración elocuente de tal influencia e contribúe a exaltar o noso grado de simpatía, por canto representa, tanto polo esforzo tenaz da súa loita como polos principios que a animan e orientan a configuración do prototipo da nosa estirpe…”

Poucos meses despois do trunfo da revolución, Xosé Neira Vilas –sinalou nun artigo en Opinión Galega, baixo o título “Fidel Castro: Retoño Galego” en referencia ao paso de Fidel por Bos Aires: “O heroe de Serra Maestra estivo hai algúns días en Bos Aires. Aínda nos parece mentira. Durante dous anos longos, os cables trouxeron novas –ben poucas por certo, debido á censura– sobre a loita armada do Movemento 26 de Xullo na provincia de oriente, que despois se estendeu a Camagüey, Las Villas, Matanzas, ata derribar unha das mais feroces tiranías desta sufrida América. Fidel Castro é un auténtico líder da liberdade. Home xoven, xeneroso, valente, que despois de defender os dereitos dos pobres, dos explotados dende o seu bufete de avogado, cando a situación se fai mais significativa baixo a bota criminal de Batista, abandoa a súa profesión, para adicarse a unha acción romántica, que despois do prolongado calvario había de dar por terra coa tiranía.O pobo de Cuba seguiu e sigue a Fidel. É un pobo marabilloso. Son os fillos e os netos daqueles mambises que despois de prolongada e cruenta loita contra as forzas do xa caduco imperio español, lograron a independencia da Illa.Cando encarceran a Fidel a raíz do asalto ao cuartel Moncada, o 26 de xullo de 1953, ao preguntárselle quen fora o inspirador daquel feito, responde sen titubeos: José Martí. E en Bos Aires, ante preguntas malintencionadas, contesta: “Non dependemos de ningún dogma; so abrazamos un “ismo”: el cubanismo”.Parece mentira. Fidel está frente a nos. Todos queren velo. Engurrano, pídenlle autógrafos, algúns mais supersticiosos queren tocar o seu uniforme. E de súpeto alguén, un fornido e resolto ancián pugna por acercárselle: é don Gonzalo Castro, galego, irmán do pai de Fidel, que leva moitos anos na Arxentina. Tío e sobriño abrázanse, e de entre o murmurio de voces xurde a do heroe que di: “Irei mañá a almorzar contigo, a condición de que me fagas, caldo galego”.”En maio do mesmo ano Neira Vilas escribe outro artigo no periódico Lugo que sairá na portada do periódico baixo o título “Fidel Castro e a Revolución” no mesmo dirá: “A revolución cubana é un chamado de atención aos pobos asoballados. Un exemplo de patriotismo e coraxe. Un desafío a todo xeito de dictadura.”O 30 de maio de 1960 Arturo Cuadrado sinalaba no periódico Galiza da Federación de Sociedades Galegas: “E agora Cuba. Fidel Castro é fillo de galegos. É moi recente a historia para contala. O mellor é vivila…”Coa posterior crise dos misís e a declaración por parte de Fidel Castro da República Socialista de Cuba, os apoios da colectividade foron reducíndose aos sectores comunistas ou nacionalistas de esquerda, localizados na Federación de Sociedades Galegas.