As lendas e contos dos fríos días da Vella de finais de marzo
Por Lidia Mariño
A pesar do confinamento que este ano nos toca vivir, coido que se terán decatado vostedes do intenso arrefriamento do clima nestes tres últimos días de marzo. Claro, é normal, porque nos atopamos nos chamados “Días da Vella” ou “Días prestados”.
Malia que en Galicia non conservamos esta denominación, si temos un refrán -con numerosas variantes- que fai referencia tanto á Vella como ó préstamo de días entre marzo e abril. Velaquí tres exemplos entre outros moitos[1]:
A vella dícelle ó marzo:
– Vaite marzo, marzaco, cabeza de borraco, de sete becerros que tiña déixame catro.
– Cálate, cala, vellarota, cos dentes na cota, con catro que eu teño, con catro que me ha dar meu irmau abril, heiche de meter todo no chaboril.
***
Dícelle unha vella ó marzo:
– Vaite marzo, marzán, cara de can, cáse que mataches os meus becerriños na corte ca fame.
E dícelle marzo:
– Cálate, vella ruza, tres que teño e tres que me presta meu irmau abril, inda chos hei botar ó chanfaril.
***
Díxolle a vella ó marzo:
– Vaite marzo; marzaco, cabeza de borraco, de sete becerros que tiña, deixácheme catro.
Contesta o marzo á vella:
– Cálate, vella, vellarota, con dentes na cota, con tres que eu teño e catro que me ha dar o meu irmau ó vir heichos meter todos no chamburil.
E matou os sete.
No norte de Italia, os días da Vella son o 29, 30 e 31 de marzo. Conta a lenda como, antigamente, marzo só duraba 28 días. Ese último día do mes, unha velliña decidiu que marzo xa case rematara e ningún mal podía facerlle xa, polo que adiantouse e levou xa o seu rabaño a pastar. Marzo anoxouse, pediu tres días prestados a abril e mandou tal clima invernal que lle matou as ovellas, tal como acontece nos nosos refráns.
É esta unha pauta estendida por toda Europa, considerar que eses días de arrefriamento impropio do clima -no medio de xornadas xa case primaverais- son días que un mes presta a outro e nos que sempre intervén a Vella como explicación para o fenómeno. Sen embargo, o mes ó que corresponden estes días prestados varía duns lugares a outros, podendo ser nestas datas ou tamén entre febreiro e marzo, por ser o primeiro un mes curto que se dá á explicación do préstamo de días aínda que, como poden vostedes comprobar, o fenómeno climático acontece nestas datas.
Así, temos en bulgaria o día de baba Marta (a vella Marta) o 1 de marzo, sendo a velliña a representación deste mes e estando anoxada cos seus irmáns xaneiro e febreiro. No seu día, fai a limpeza previa a primavera, sacude as súas almofadas de plumas e estas convértense nunha intensa nevarada. Unha tradición propia deste día é regalarse martenitsi, unha parella de bonecos feitos con fío -o home en branco e a muller en vermello- como amuleto contra os espíritos malignos que están presentes ata que se establece definitivamente a primavera.
En Rumanía, os primeiros nove días de marzo son os de baba Dochia. A lenda que os explica é fascinante: Baba Dochia ten un fillo casado cunha muller á que ela non aproba. Anoxada, Baba Dochia maltrátaa mandándolle ir lavar lá negra ó río, advertíndolle que non regrese ata que esta se volva branca. Un velliño -Xesús disfrazado- aparéceselle á moza e dálle unha flor vermella para que lave a lá con ela. Nese intre, a tecido trócase branco. Cando Dochia escoita a historia pensa que a primavera xa retornou, porque o velliño puido darlle unha flor, polo que se vai ás montañas co fillo e o rabaño. Vai vestida con 9 zamarras, pero está a chover e as peles móllanse e pesan, polo que cada día se vai desfacendo dunha. No último día marzo envía o frío de volta, conxelando á Vella, o rabaño e o fillo coa frauta que estaba a tocar entre os beizos. As pedras que os representan poden aíndaverse nos Cárpatos. En canto ós 9 días, tamén teñen unha compoñente oracular, pois as mulleres elixían un deles con antelación e, segundo fose o clima, así sería a súa vellez. Segundo outras versións, Baba Dochia fuxía do emperador Trajano co que non quería casarse.
Esta lenda garda unha grande semellanza co conto publicado por Mackenzie no seu libro de mitos e lendas escocesas[2]. O autor é a única referencia para a historia, polo que é posible que se trate dunha creación literaria súa a partir de fragmentos de lendas sobre a Cailleach (A Vella escocesa). Sexa como sexa, pola súa similitude coa anterior, a referencia ós días roubados e, por que non, a súa fermosura, aquí llela resumo:
Cailleach -anciá mítica creadora da paisaxe e o clima- mantén presa no seu pazo da montaña a unha moza chamada Bride (Noiva), da que o seu fillo -Angus-sempre-xoven- está namorado e da que ela sente envexa pola súa grande fermosura. Pona a servir na cociña dándolle as peores tarefas, tal se da madrasta de Cinsenta se tratase. Un día a vella envía á moza á poza da fervenza a lavar a lá escura ata conseguir que se transforme en branca. Pasou a moza varios días na inútil tarefa ata que o Pai Inverno se lle apareceu e obrou o milagre, tralo cal lle entregou un ramo de flores. Cailleach, anoxada pola perda do seu poder que as flores anunciaban, sae co seu martelo máxico e as oito meigas que a serven a causar xeadas e treboadas por toda a terra.
Mentras tanto, o seu fillo Angus disponse a rescatar a Bride, tras saber que a Cailleach a mantén presa para poder prolongar o seu reinado do inverno. Para ser quen de saír da Illa da Terra-sempre-verde e acercarse a Bride, Angus pediulle a agosto tres días prestados para inserilos en febreiro, e nestas resplandecentes xornadas cabalgou vestido de ouro, no seu branco corcel, cara o pazo de Cailleach. Tras repeler as treboadas que Cailleach lle enviaba, por fin conseguiu atoparse con Bride no bosque o 1 de febreiro -día de Bride, día da Noiva na tradición, considerado como o anuncio da primavera-, volvéndose esta de novo fermosa, despoxándose dos farrapos e celebrando alí mesmo a súa voda. Cailleach entrou en cólera, pois sabía que ese matrimonio marcaba a fin do seu reinado e comezou unha batalla contra Angus. Foron días de tempestades terribles, xeadas, a raíña do inverno atacando ó rei do verán. Cando xa en marzo semellaba que as súas forzas comezaban a achicarse, lembrouse que aínda tiña tres días máis de inverno, os tres días de febreiro que Angus trocara polos de agosto e aínda podía utilizalos agora en marzo. Sen embargo, tras facelo, atopouse esgotada, as forzas abandonábana e, chorando, bebeu as augas do Pozo da Xuventude nesa xornada na que o día e a noite teñen a mesma duración. Bride e Angus puideron tomar posesión da terra e, no momento en que o fixeron, Cailleach caeu nun profundo sono do que non espertaría ata o outono.
O conto remata con estas palabras: Nos vellos tempos, cando non había un calendario en Escocia, a xente nomeaba os diversos períodos de inverno e primavera, tormenta e calma, como mencionei. A historia da loita entre Angus e Cailleach é a historia da loita entre a primavera e o inverno, crecemento e decadencia, luz e escuridade, calor e frío.
Xa saben, mantéñanse abrigados mentres duren os Días da Vella, que xa vai cansa e pouco queda para que podamos sentir de novo o sol nas nosas testas e o perfume das flores envolvéndonos. Cóidense e haxa saúde.
[1] TABOADA CHIVITE, x. (): Refraneiro galego. En Cadernos de fraseoloxía galega 2. Xunta de Galicia e Centro Ramón Piñeiro para a investigación en Humanidades.
[2] MACKENZIE, D. A. (1917): Wonder tales from scottish myth and legend. Frederick A. Stokes Co., Nova Iorque.
BIBLIOGRAFÍA:
- GARGALLO GIL, J.E. e RUIZ-ZORRILLA CRUZATE, MARC (2012): El concepto de “veranillo” en Europa. Ensayo semántico-motivacional. Géolinguistique, 13.
- MACKENZIE, D. A. (1917): Wonder tales from scottish myth and legend. Frederick A. Stokes Co., Nova Iorque.
- TABOADA CHIVITE, x. (2000): Refraneiro galego. En Cadernos de fraseoloxía galega 2. Xunta de Galicia e Centro Ramón Piñeiro para a investigación en Humanidades.
