Cal foi e como se orixinou a primeira xudaría galega?
Por Gloria de Antonio Rubio. Doutora en Historia Medieval
Ao longo da historia, os xudeus mantiveron sempre unha tendencia a agruparse en sectores urbanos propios, apartados do resto da poboación, alí onde constitúen un sector minoritario no conxunto da sociedade. Esta propensión, común a todo grupo socio-relixioso minoritario, ten por finalidade garantir a pervivencia do colectivo, así como propiciar o mantemento dos imprescindibles lazos de protección e axuda mutuas. A pesar de que non foi estraño que algúns xudeus vivisen en casas distribuídas por todo o recinto urbano, apréciase unha certa tendencia a agruparse nunha rúa ou nun barrio propio. Naceron así barrios para a poboación hebrea, máis ou menos illados do recinto urbano, que se coñecen co nome de “xudaría”.
As xudarías galegas documéntanse fundamentalmente no século XV e, con anterioridade a esta data, só existe unha única referencia, –na denominada carta de avinza–, á existencia en Galicia dun barrio xudeu, apartado dos cristiáns, en Allariz, municipio situado na provincia de Ourense, a uns 25 kms. ao sur do seu capital e atravesado polo río Arnoia.
Leas entre cristiáns e xudeus
A carta de avenencia, datada o 20 de maio de 1289, recolle o pacto alcanzado polas autoridades cristiás de Allariz con Isaac Ismael, xudeu maior e, por tanto, representante da comunidade xudía. A causa que orixinou esta reunión non está recollida explicitamente no texto, pero todo parece indicar que se trataba de problemas relixiosos. Nela faise constar que cando os cristiáns sacaban en procesión, polas rúas da vila, á Virxe María ou a Xesús, non poderían estar presentes os xudeus co fin de evitar as súas burlas, –textualmente: porque se non mofen é non aya hi camerias, nin ruindades, nin desaguisados como de costume–. Ao mesmo tempo que se prohibía a presenza de xudeus en cerimonias cristiás, pedíase aos veciños que non molestasen aos xudeus nas súas propias, –Nas rogas e festas, que vos ditos xudeus fan nos soburvios dá vila por vaixo do noso Castelo, non vaia hi ningun cristian, morador na dita vila, por vos prendar e moestar en suas rogas–. Por tanto, é moi posible que fosen as interferencias mutuas nas respectivas cerimonias relixiosas as que motivasen a carta de avinza.
Unha vez reunidos os representantes de ambas comunidades acordaron que nin o xudeu maior, Isaac Ismael, nin o resto dos xudeus vivisen en casas que estivesen fóra da xudaría, –nin moren en vivenda fóra dá Xuderia–. Entendida, esta última, ademais, como un barrio propio xudeu onde os cristiáns non tiñan acceso, –e nengun cristian morará na xuderia–. O feito de que non se especifique ningunha zona urbana como xudaría é indicativo de que non era unha área de nova creación senón que era un espazo coñecido por todos. Por tanto, é posible afirmar que con anterioridade a 1289 existiu unha xudaría en Allariz e que, polo menos desde ese ano, foi unha zona exclusivamente xudía e restrinxida aos cristiáns.
Aínda que no texto non se precisa a súa localización é posible unha aproximación á mesma tomando como base dúas frases do mesmo. A primeira, cando a pesar de non poder saír da xudaría permítese que entren os xudeos polas portas d vila para xuderia vos vastimentos [víveres] que tuvesen por menester, o que permite afirmar que a xudaría se atopaba dentro das murallas da vila. A segunda, nas rogas e festas, que vos ditos xudeus fan nos soburvios dá vila por vaixo do noso Castelo. Para iso, é necesario considerar que os xudeus levaban a cabo as súas prácticas relixiosas na sinagoga, tamén denominada casa de oración, e que esta adoitaba situarse na rúa principal da xudaría. Por tanto, a xudaría ben podería localizarse por baixo do castelo, nos “suburbios” da vila. Entendendo por suburbio os arrabaldes do castelo e non as zonas baixas da vila, como algúns autores afirman.
Onde estaba o cemiterio xudeu de Allariz?
Outro dato que parece confirmar esta localización é a localización do cemiterio xudeu. O 5 de abril de 1487, Ruy de Campelo, clérigo da igrexa de San Esteban, outorgou un contrato de foro, contrato similar a un arrendamento, a Rabí Mosén Cohen, Salomón Albuchen, Samuel Cohen e a todos os xudeus da alxama, veciños e moradores da vila de Allariz, do terreo no que se atopaba o seu cemiterio. Este terreo non supuxo un novo emprazamento, pois no contrato facíase constar que este xa fora utilizado desde facía moito tempo con esta finalidade, –por cuanto teneis vuestros enterramientos ya de luengo tiempo en la dicha eredad–, e, por este mesmo motivo, o foro fíxose por un prazo moi longo de tempo. A súa localización precísase nunha reclamación do século XIX cando se afirma que se situaba á dereita da igrexa de San Esteban, situada na parte alta da cidade e moi próxima ao castelo, por detrás da torre Nova.
Si aos datos anteriores únese o feito de que os cemiterios xudeus medievais localizábanse fóra do recinto amurallado pero o máis próximos posible á xudaría, de modo que a saída cara ao cemiterio fose directa desde a mesma e así evitar que os enterros tivesen que atravesar os barrios cristiáns, pódese concluír que a xudaría de Allariz localizábase, dentro dos muros da vila, na parte alta, debaixo do castelo, quizá na ladeira do alto sobre o que este se situaba, e na contorna da igrexa de San Esteban.
Coa documentación actual non é posible coñecer canto tempo se mantivo a xudaría despois de 1289 porque até o século XV non se ten ningunha noticia máis sobre a comunidade xudía de Allariz. Con todo, entre 1479 e 1489, pero nunha data non precisada, Judá Pérez, xudeu, e o seu irmán Mosé habitaban nunha casa situada en la plasa desa dicha villa e, por tanto, fóra da xudaría. Ao analizar este dato exponse dúas posibilidades para explicar o motivo polo cal Judá e Mosé vivían nunha zona cristiá. A primeira delas porque, nesa data, xa non existía a xudaría e, como na maioría das cidades e vilas de Galicia, os xudeus compartían o mesmo espazo cos cristiáns. A segunda está directamente relacionada coa actividade profesional destes personaxes. Ambos os irmáns eran mordomos e, por tanto, os encargados de todos os asuntos económicos e financeiros de don Juan Pimentel, señor de Allariz, polo que cabe a posibilidade de que gozasen do privilexio de vivir fóra da xudaría.
A modo de conclusión pode afirmarse que grazas á carta de avenencia tense constancia da primeira xudaría separada dos cristiáns en Galicia. Aínda que esta existise antes de 1289 é, precisamente nesta data, cando se confirma o apartamento dos xudeus a unha zona específica. O acordo ao que chegaron Isaac Ismael e as autoridades cristiás supuxo para os xudeus de Allariz o illamento dentro da xudaría, –de onde non se lles permitía saír nin para comerciar, co consecuente prexuízo económico que isto conlevaba–, e para Isaac Ismael, a entrega de varias das súas propiedades: unha casa en garantía dos danos que os xudeus puidesen cometer na vila e unha horta ás monxas do convento de Santa Clara para que estas puidesen ampliar o seu cemiterio. É dicir, aínda que a separación de xudeus e cristiáns en barrio separados parece consecuencia do acordo ao que chegaron ambas comunidades, non pode obviarse o feito de que as condicións que se impoñen reflicten a preeminencia dos cristiáns sobre os xudeus, dado que a maior carga do acordo recae sobre estes últimos. Con todo, case douscentos anos despois, parece que ambas relixións volveran a compartir, polo menos durante uns anos máis, o mesmo espazo urbano, esquecendo a existencia da xudaría.
Gloria de Antonio Rubio é doutora en Historia Medieval (UNED, 2002) coa tese “Comunidades judias en Galicia (siglos XI — XV)”, dirixida polo Doutor Enrique Cantera Montenegro. Posteriormente, no ano 2006, foi publicada pola Fundación Pedro Barrié de la Maza, dentro da colección Galicia Histórica, co título “Los judíos en Galicia (1044-1492)”. Esta obra foi galardonada en Israel co Premio Samuel Toledano (Jerusalén, 2008). Gloria de Antonio é tamén autora de numerosos capítulos de libros e artígos publicados en diversas revistas de ámbito nacional e internacional, así como de varias monografías de carácter xeral. Cabe mencionar, entre elas, “Os xudeos de Galicia” (Santiago, 2002). Forma parte desde o ano 2000 dos equipos de investigación do Instituto de Estudos Galegos “Padre Sarmiento” (CSIC-Xunta de Galicia)
FONTES ORIXINAIS
Fuero de los judíos. Fundación Vicente Risco. Sen catalogar. Copia do século XIX
BIBLIOGRAFÍA
Amador de los Ríos, J., Historia Social, Política y Religiosa de los judíos de España y Portugal, Imprenta de T. Fortanet, Madrid, 1876; Reeditado por Librerías París-Valencia, Valencia, 1994.
Antonio Rubio, MG. de, Los judíos en Galicia (1044-1492), Fundación Pedro Barrié de la Maza, A Coruña, 2006.
Cantera Montenegro, E., Aspectos de la vida cotidiana de los judíos en la España medieval, UNED (Universidad Nacional de Educación a Distancia), Madrid, 1998.
Ladero Quesada, MA., Fiscalidad y poder real en Castilla (1252-1369), Editorial Complutense, Madrid, 1993.