Ourense, a última xudaría galega
Por Gloria de Antonio Rubio, doutora en Historia Medieval
Ourense é unha das cidades galegas que máis documentación medieval conservou. E, precisamente, por iso, coñece moi ben boa parte da súa historia baixomedieval. As causas hai que buscalas na falta de acontecementos bélicos importantes posteriores ao século XV; ao feito de que os documentos se custodiaron na catedral que non sufriu incendios nin destrucións importantes e que, ademais, permaneceron na cidade cando a finais do século XIX, a maioría dos arquivos foron trasladados ao Arquivo Histórico Nacional. Esta relativa abundancia documental, referida non só aos cristiáns senón tamén aos xudeus, permite coñecer algúns aspectos da vida da comunidade hebrea que se descoñecen para o resto das comunidades xudías galegas. Tal é o caso do nacemento da xudaría, considerando a esta última como un barrio exclusivamente xudeu, a finais do século XV.
A súa orixe está directamente relacionado cos acordos adoptados no ano 1480, nas cortes de Toledo, nas que, entre outras cousas, os Reis Católicos ordenaron que todos os xudeus, no prazo de dous anos, vivisen afastados dos cristiáns, en lugares rodeados de muros e que garantisen a separación entre ambas as comunidades. Até este momento, os xudeus de Ourense ocuparan casas dispersas por toda a cidade, compartindo o espazo co cristiáns pero con tendencia a agruparse na Rúa Nova. Nun primeiro momento, as autoridades ourensás non amosaron demasiado interese por facer cumprir a orde real posto que non será até o tres de xullo de 1484, dous anos despois de finalizar o prazo concedido polos monarcas, cando se requira aos xudeus da cidade para que se instalen na zona que se designará como xudaría. Nesta data, reuníronse na sinagoga as autoridades municipais con cinco xudeus, posiblemente membros do consello, para comunicarlles que tiñan un prazo máximo de tres días para apartarse a vivir ao lugar que lles sería indicado. Con todo, o traslado non se debeu levar a cabo porque tres anos despois, no ano 1487, repítese a orde de afastamento. Nesta ocasión, hai unha clara intención de facer cumprir as ordes de Toledo por varias razóns.
Presenza xudía en Galicia
A actual Rúa Nova, morada de moitos xudeus
En primeiro lugar, é de destacar a actitude dos novos xuíces da cidade que fan constar que desexan cumprir e gardar a lei “quel rei e raíña nos avian feito”. É dicir, desexan levar a cabo o apartamento a barrios separados. En segundo lugar, sinalaron unha zona concreta da cidade para os xudeus “ena rua nova dá dita çidad”. Rúa, na que, como xa se mencionou anteriormente, moraban maioritariamente os xudeus e que comezaba na actual Praza Maior e terminaba no muro que servía de defensa á cidade. Era unha rúa despoboada, con terreos libres para construír e hortas, pouco urbanizada e de terra, do mesmo xeito que o resto das rúas da cidade, pois as primeiras noticias fiables de pavimentación en Ourense son do século XVI, aínda que nalgunhas zonas colocáronse pedras. Ordenaron, así mesmo, que se ocupasen primeiro as casas máis pegadas ao muro e que se avanzase cara ao centro da cidade, dun lado e doutro da rúa. É dicir, asígnanse primeiro as casas máis afastadas da Praza Maior, sendo fácil supor que serían as máis baratas. En último lugar, detállase que casa ocupará cada un dos membros da comunidade xudía, sendo necesario, nalgúns casos, desaloxar das súas casas aos propietarios cristiáns. A orde de 1487 non foi do todo efectiva xa que non todos os xudeus mencionados a cumpríron, o que provocou que o 28 de xaneiro de 1488 se ordenase o traslado de Abrahan Abarca e a súa muller Rica de Samillán; de Samuel Ciano casado con Ouro; de Jaco Cabaleiro; de Don Ouro; de Alegría; así como dos irmáns Mosé e Judá Pérez, recadadores da alcabala de Ourense e do seu bispado, á xudaría.
Descoñécese cuantos dos anteriormente mencionados cumpriron esta nova orde pero pódese afirmar que, case dez meses despois, os dous irmáns, Mosé e Judá, non a obedeceron posto que o 6 de novembro de 1488, as autoridades municipais outra vez, mandábanlles que foren vivir á zona especificamente xudía. Respondéronlles que xa non eran veciños de Ourense. Judá, entre maio de 1486 e agosto de 1487 mudouse con toda a súa familia a Vilafranca de Valcárce, e Mosé ao redor de novembro de 1487, o fixera a Allariz e só estaban de paso na cidade como recadadores de impostos reais. Debido a esta actividade, as autoridades municipais estaban obrigadas a proporcionarlles un lugar seguro onde gardar o diñeiro recadado e as casas que lles asignaron na xudaría non o eran. A desobediencia ás ordes municipais non só se produciu entre os membros da comunidade xudía senón que tamén algúns cristiáns negáronse a abandonar as súas vivendas. Esta actitude provocou a intervención dos Reis Católicos, quen nun documento do 27 de febreiro de 1489 solicitaban que se obrigase aos cristiáns que tiñan casa no lugar sinalado como xudaría a deixala libre.
Barrio Judío de Rivadavia / Wikipedia
Ás voltas coa xudaría de Ourense
Neste último documento reflíctese perfectamente o cambio de actitude das autoridades cara aos xudeus e como as autoridades cristiás evoluíran desde a permisividade dos primeiros xuíces, rexedores e procuradores, que tardaron case catro anos en tentar facer cumprir unha orde real que non parece que levase a efecto, e a intolerancia dos posteriores a 1487 que alcanza o seu punto crítico en 1489 cando tentan unha nova localización para a xudaría. A zona elixida foi a da porta de la Fonte do Bispo. Esta é outra das portas de acceso á cidade de Ourense, situada moi próxima á porta da Rúa Nova. Quizais o que esta orde pretendese é que todas as casas da xudaría corresen pegadas ao muro da cidade e non avanzasen cara á Praza Maior. Ademais, no caso de que non cumprisen esta orde, terían que pagar unha multa de 3.000 maravedíes, o que motivou que os xudeus da cidade se dirixísen aos Reis Católicos pedindo a súa intervención. Estes últimos, o 27 de febreiro de 1489 ordenaron que se deixase a xudaría no lugar que ocupou desde o primeiro momento e que, tal e como quedou de manifesto en parágrafos anteriores, apremásese aos cristiáns a abandonar as casas que debían estar habitadas por xudeus. Ademais, ao non permitir o traslado da xudaría os Reis Católicos impediron tamén o cobro da multa. Por tanto, á vista do exposto anteriormente, pódese concluír que, orixinalmente, as autoridades ourensás non estiveron interesadas na creación da xudaría. Con todo, tras a chegada á cidade de novas autoridades coa intención expresa de facer cumprir a orde de apartamento promulgada polos Reis Católicos o ano 1480 nas Cortes de Toledo, iníciase a creación do barrio xudeu. Proceso que non terminara no ano 1488, polo que se pode afirmar que a xudaría de Ourense debeu ser unha das últimas xudarías galegas en crearse e que só puido facerse realidade apenas tres anos antes da expulsión dos xudeus no ano 1492.
Gloria de Antonio Rubio é doutora en Historia Medieval (UNED, 2002) coa tese “Comunidades judias en Galicia (siglos XI — XV)”, dirixida polo Doutor Enrique Cantera Montenegro. Posteriormente, no ano 2006, foi publicada pola Fundación Pedro Barrié de la Maza, dentro da colección Galicia Histórica, co título “Los judíos en Galicia (1044-1492)”. Esta obra foi galardonada en Israel co Premio Samuel Toledano (Jerusalén, 2008). Gloria de Antonio é tamén autora de numerosos capítulos de libros e artígos publicados en diversas revistas de ámbito nacional e internacional, así como de varias monografías de carácter xeral. Cabe mencionar, entre elas, “Os xudeos de Galicia” (Santiago, 2002). Forma parte desde o ano 2000 dos equipos de investigación do Instituto de Estudos Galegos “Padre Sarmiento” (CSIC-Xunta de Galicia)
BIBLIOGRAFÍA
Antonio Rubio, MG. de, Los judios en Galicia (1044-1492), Fundación Pedro Barrié de la Maza, A Coruña, 2006.
Beinart, H., Los judios en España, Mapfre S.A., Madrid, 1992.
Canteira Montenegro, E., Aspectos de la vida cotidiana de los judios en la España medieval, UNED (Universidad Nacional de Educación a Distancia), Madrid, 1998.
Ferro Couselo, X., A vida e a fala dúas devanceiros, Galaxia, Vigo, 1996. Facsimile.
López Carreira, A., A cidade de Ourense non século XV, Deputación Provincial de Ourense, Ourense, 1998.
Martín, J.L., Las Cortes medievales, Biblioteca Historia 16, 13 (1989), Madrid.
Suárez Fernández, L., Documentos de la expulsión de los judios, Consejo Superior de Investigaciones Científicas, Valladolid, 1964
