Cando os reises viñan con cantos e xoldra nas aldeas e non en cabalgatas

Os tres reises magos
van para Belén,
quitaron os zocos
para correr ben.

Lupe de Caveira
failles o café,
Esperanza de Macario
peneira de pé.
(bis)

Escoiten señores
o aguinaldo novo
que naceu o neno
metido nun ovo.

Escoiten señores
o aguinaldo vello
que naceu o neno
metido nun cesto.

Déano-lo aguinaldo
anque sexa pouco,
un bo bacallao
e a metade doutro.

De postre castañas
boas e ben grandes,
un molete enteiro
e un queixo de flandes.
(bis)

É un dos cantos de Reises, unha celebración moi típica do Nadal galego e moi vinculada á tradición católica xa que é o 6 de xaneiro cando os Reis Magos chegaron ó portal de Belén para honralo con ouro, incenso e mirra. De aí o costume de facer regalos ós meniños.

Antes das cabalgatas eran as xentes das aldeas, pais e nenos, os que saían polas rúas, a tarde previa a noite de Reises, a cantar coplas semellantes ás panxoliñas. Uns cantos nos que os protagonistas soen ser os Reis, o Neno, a Virxe e san Xosé.

Celebración dos reises en Valledor /valdolayes7.blogspot.com

Noutras lendas os protagonistas son o chasco e o ferreiriño. O primeiro respondía ós soldados que Chas, chas, por ai ben vas, mentres que o segundo os enganaba dicindo Tin tin, por eiquí nono vin. E noutras son o paspallás e mailo pimpín, coas mesmas fórmulas. En Galicia crese que San Xosé e maila Virxe pasaron polo país camiño de Belén ou na fuxida cara Exipto. De feito, no século XVIII corría por Camariñas unha canción de berce que se aseguraba escoitaran dos labios da propia Virxe.

Distintas tradicións

Pero os cantos de reises son diferentes segundo as rexións galegas. Hai sitios onde ó grupo de rapaces que cantan se engaden elementos particulares, como o Vello e a Vella de Tomonde (Cerdedo); dous enmascarados vestidos de farrapos que simulan roubar xamóns ou chourizos das casas dos veciños.

En Viana do Bolo son dous rapaces, danzante e madama, que bailan ó son das castañolas. En Navia de Suarna é unha mascarada acompaña por unha gaita. En calquera caso, tras pedir licencia e cantar as panxoliñas, van recibindo distintos regalos, sempre comida, que comerán logo nunha festa que celebran os participantes, ou ben fan un convite para tódolos veciños denominado morada ou broma; en Tomonde, gaiteirada de Reis. E no Baixo Miño cativos e maiores ían enfarrapados catando os reises e pedindo polas casas.

Na Mezquita a festa estendíase durante os días 5, 6 e 7 de xaneiro, organizada polo rei e o vicerrei:

“Las más curiosas orgías colectivas que conozco se celebran durante los días 5, 6 y 7 de enero en la comarca de La Mezquita (Orense). Durante esta triada jubilosa comen y beben juntos, se divierten, cantan villancicos y proscriben el trabajo como nefando. La organización corre a cargo del rey y del virrey, que son tradicionalmente nombrados de modo jerárquico por los del año anterior. Ellos disponen la fiesta, asignan los encargados del servicio, eligen las comidas y presiden los actos. Recogen en petitorio por el pueblo las vituallas, especialmente las langüizas (chorizos) y pagan a riguroso escote el resto de los gastos que originan los pantagruélicos festines con los que se regalan. El vino lo traen de Vinhaes (Portugal), la terra quente más próxima, y el carro en que lo conducen entra triunfalmente en el pueblo con el rey y el virrey de corona y manto de percalina. La fiesta sirve para deshacer resquemores entre vecinos, ayuntar enemistados e imponer la convivencia vecinal, sentándose a la mesa juntos quienes en el año hubiesen tenido contradicciones. Comen salvajemente y aunque ya ahitos, cuando suena la voz de A xerro por cabeza, hay que bebérselo entero”. Así describe Taboada Chivite esta celebración.

Tamén García Ramos recollía un costume semellante en Ponte Caldelas: o primeiro de xaneiro reuníase en asemblea a xunta dos homes para dar posesión ó novo mordomo. O acto celebrábase cunha comida, a sisa, a base de bacallau con patacas, pan e viño, á que convidaba o mordomo entrante, mentres que o saínte convidaba a outra semellante o día de Reis.

Epifanía no pórtico da igrexa de San Fiz de Solovio, en Santiago de Compostela / turismodesantiago.gal

A Epifanía

A presentación do Neno ós Reis desígnase como Epifanía, e aparece figurada en numerosas mostras da escultura relixiosa, como no Pórtico das Praterías, en San Paio de Antealtares (Santiago de Compostela), na Colexiata de Santa María do Campo (A Coruña), na igrea de San Fiz de Solovio (Santiago de Compostela), na de Santa María de Iria Flavia (Escravitude) ou na de San Bieito do Campo (Santiago de Compostela), ademais dos restos dun baldaquino atopados nunha casa en Ponte Arnelas (Ribadumia).

De feito, algúns cantos de reises aluden, precisamente, a este carácter relixioso. “Esta noche se celebra la empifanía de los santos reises….”, comeza unha das cantigas de Tomiño (Pontevedra).

Referencias bibliográficas:
Galipedia
MARIÑO FERRO, Xosé Ramón: Nadal na Gran Enciclopedia Galega, tomo 32. Lugo 2003.
TABOADA CHIVITE, Xesús: “La Navidad gallega y su ritualidad”, en Ritos y creencias gallegas. Sálvora, A Coruña, 1980, 117-143.
TABOADA CHIVITE, Xesús: “Refraneiro galego”, en Cadernos de Fraseoloxía Galega 2, 2000.