A louza de Bamio: unha tradición oleira esquecida que recupera o seu lugar na memoria colectiva

A parroquia de San Xinés de Bamio, en Vilagarcía de Arousa, foi durante séculos un dos núcleos máis relevantes da tradición oleira galega. Coñecida popularmente como “louseira” (polo seseo da ría de Vilagarcía), esta actividade artesanal combinaba os saberes das comunidades rurais e marítimas, converténdose nun elemento identitario deste territorio situado entre o esteiro do río Ulla e a ría de Arousa. Hoxe, este legado esquecido regresa ao foco grazas á exposición ‘Louza de Bamio: memoria, mulleres e territorio’, que estará aberta ao público no Museo do Pobo Galego ata o 2 de febreiro de 2025.

A tradición oleira de Bamio: entre terra e mar

Louza de Bamio / Louceir@s de Bamio

A produción de louza en Bamio remóntase a máis de tres séculos e estivo profundamente ligada á súa situación xeográfica. A parroquia, sen barro propio, dependía da chegada desta materia prima por mar, traída desde zonas como Vilalonga ou Matoxa. A combinación de terra e mar non só definía a produción, senón que tamén configuraba o modo de vida dos louceiros e as súas familias.

Segundo a arqueóloga Beatriz Comendador, coordinadora do proxecto ‘Louceir@s de Bamio’, esta actividade oleira era un traballo colectivo que involucraba a toda a familia. Mentres os homes elaboraban as pezas na roda alta, as mulleres realizaban tarefas fundamentais como a extracción e refinado do barro, o secado das pezas e a recollida de combustible para os fornos. Ademais, eran as encargadas de comercializar os produtos nas feiras ou a través do transporte marítimo. ‘A cadea operativa non sería posible sen o papel imprescindible das mulleres, tanto na produción como na conservación desta memoria’, explica Comendador.

Un oficio desaparecido, pero non esquecido

A actividade oleira en Bamio comezou a desaparecer a mediados do século XX, debido á competencia doutros núcleos produtores como Buño e á modernización dos utensilios cotiáns. Co tempo, moitos dos restos físicos desta tradición foron abandonados ou destruídos, como sucedeu recentemente cun dos últimos fornos conservados na aldea. Porén, o proxecto ‘Louceir@s de Bamio’, iniciado en 2016 pola Asociación de Mulleres Rurais de Bamio en colaboración coa Universidade de Vigo, centrou os seus esforzos en recuperar e documentar esta parte esencial do patrimonio cultural galego.

Forno louceiro da Granxa en 2017, antes de ser destruído / Louceir@s de Bamio

A exposición no Museo do Pobo Galego presenta seis paneis explicativos e unha selección de pezas orixinais que reflicten a riqueza e diversidade desta tradición. Entre os obxectos expostos atópanse barreños, bucinas e cadufos, que exemplifican tanto a funcionalidade como a beleza artesanal das creacións de Bamio. “O feito de que esta mostra chegue ao Museo do Pobo Galego supón un recoñecemento a un proxecto autoxestionado e ao esforzo das mulleres de Bamio por manter viva a súa historia”, sinala Comendador.

O proceso de elaboración da louza: dende o barro ata a feira

A produción da louza en Bamio tiña varias tareas diferenciadas. Este proceso seguía varias fases. En primeiro lugar estaba a obtención do barro e o seu transporte. Bamio non tiña barro propio, polo que a materia prima se traía de zonas como Catoira, Vilalonga ou A Toxa, na enseada do Vao, unha das características que fai diferente á artesanía de Bamio respecto doutras de Galicia. Utilizábanse galeóns, que transportaban a materia prima ata o porto natural da aldea. As mulleres xogaban un papel crucial na extracción e carga do barro, asegurándose de que non contivese impurezas que puidesen danar o produto final ou as mans dos oleiros.

Unha vez descargado, o barro era homoxeneizado e refinado para eliminar as areas e outros elementos que afectasen á súa consistencia. Este paso, realizado coidadosamente polas mulleres, era esencial para asegurar a calidade das pezas.

O modelado das pezas realizábase en rodas altas, principalmente polos homes. Os oleiros, como o recordado Vicente o Pantalla, un dos últimos nesta tradición, elaboraban produtos de uso doméstico e marítimo, incluíndo barreños para a matanza ou recipientes para a salgadura de peixe, ou mesmo bucinas, que, segundo se lembra na aldea, utilizaban os oleiros para anunciar a súa chegada ás feiras.

As pezas modeladas deixábanse secar aos sol en zonas específicas. As mulleres posteriormente recollían combustible, como toxo ou estrume, para alimentar os fornos. O enfornado era un proceso delicado, controlado polos homes, pero coa participación activa das mulleres na carga e descarga das pezas.

Finalmente, as pezas eran levadas aos mercados locais, como o de Vilagarcía ouu Pontevedra, ou distribuídas por mar. Esta actividade comercial era tamén realizada frecuentemente por mulleres e conectaba a produción de Bamio coas redes de intercambio máis amplas da rexión.

Chegada do barro en barco a Bamio / Louceir@s de Bamio

Un oficio marcado pola contribución feminina e o achegamento ao mar

Segundo a arqueóloga Beatriz Comendador, o papel das mulleres era fundamental en todo o proceso oleiro. Non só realizaban tarefas técnicas como o refinado do barro ou o secado das pezas, senón que tamén se encargaban de labores comerciais, como o transporte e venda das mesmas. Comendador destaca que a recuperación da memoria deste oficio foi posible grazas á implicación da Asociación de Mulleres Rurais de Bamio, cuxa perseveranza permitiu preservar este legado esquecido.

Ademais, a arqueóloga subliña que as mulleres foron clave na recuperación do valor simbólico deste patrimonio. “O seu traballo non só foi esencial na produción, senón tamén na transmisión deste saber ás xeracións futuras”, sinala.

Por outra banda, un dos aspectos máis singulares da tradición oleira de Bamio é a súa relación directa co mar. Esta conexión, non só pola chegada e partida do barro en barco, tamén é relevante pola influencia que tivo na funcionalidade dos obxectos producidos, como elementos para a pesca do polbo, que exemplifican a integración das necesidades locais na produción artesanal.

O valor educativo e patrimonial da memoria oleira

Ademais de difundir o coñecemento sobre a tradición oleira, a exposición busca fomentar a súa integración na educación e na vida cultural actual. O libro María e a roda que non para, editado coa colaboración do Concello de Vilagarcía, exemplifica esta intención, levando ás escolas un relato accesible que conecta a infancia co patrimonio local.

Cartaces de actividades desenvolvidas por Louceir@s de Bamio / Museo do Pobo Galego

O alcalde de Vilagarcía, Alberto Varela, destacou que a exposición é unha oportunidade para reivindicar o papel das mulleres e das comunidades rurais na conservación do patrimonio inmaterial galego. ‘A louza de Bamio é unha parte esencial da nosa historia, e o traballo colectivo que levou a esta mostra é un exemplo de como podemos transformar o pasado en futuro’, declarou Varela.

Un legado para as xeracións futuras

Despois da súa exhibición en Santiago, a exposición será trasladada ao Centro Sociocultural de Bamio, onde se incorporará ao núcleo expositivo desenvolvido pola Asociación de Mulleres Rurais. Este espazo, dotado de vitrinas e materiais recuperados polo proxecto, busca converterse nun punto de referencia para a comunidade local e un exemplo de como o asociacionismo pode contribuír á recuperación do patrimonio.

A historia da louza de Bamio é unha testemuña da riqueza cultural de Galicia e da capacidade das comunidades para manter viva a súa memoria. A través de iniciativas como esta, o patrimonio oleiro de Bamio continúa a ser unha fonte de orgullo colectivo, unindo o pasado co presente e inspirando novos horizontes para o futuro.