Ladróns de patrimonio: cando non está mal visto espoliar xacementos e hai ricos dispostos a mercar

Máis de 57.000 obxectos de arte constan como roubados ou desaparecidos, segundo datos de Interpol de 2020. Deles, 723 pertencen ao patrimonio español: hai pinturas de Dalí e Picasso, debuxos de Jaume Plensa ou unha miniatura de Murillo, entre moitas outras. Os roubos ao patrimonio cultural ou bens culturais abárcano todo, desde pinturas, esculturas ou manuscritos até moedas antigas, obxectos arqueolóxicos e arte sacra. “Son pezas coas que se pode traficar a uns niveis moi visibles, poden ser vendidas nunha poxa ou a un marchante de arte“, explica Marc Balcells, profesor dos Estudos de Dereito e Ciencia Política da Universitat Oberta de Catalunya (UOC) e autor do libro Arqueomàfia. Els lladres de tombes, da editorial La Campana.

Este tipo de roubos non son puntuais nin esporádicos. De feito, en xaneiro deste ano, roubáronse catro valiosas obras arqueolóxicas provenientes da Dacia romana, incluídos o casco de ouro de Cotofenesti e tres brazaletes; foron subtraídas tras unha explosión no museo de Drenthe (Países Baixos). En marzo deste ano, roubáronse 49 esculturas de ouro en Italia do artista Umberto Mastroianni que tampouco se atoparon. Segundo Balcells, estes crimes teñen dúas fases: “Primeiro, a delincuencia transnacional, que permite mover a obra roubada entre países. Despois, a delincuencia de pescozo branco, que facilita a súa venda en mercados legais e institucionais”.

Ladróns especializados 

“Os países de orixe destas pezas adoitan ser nacións con alto valor patrimonial, tanto do sur global como do norte global. Non teñen por que ser países en vías de desenvolvemento, como se podería crer”, comenta. Por exemplo, en Italia existe a figura dos tombaroli, saqueadores de tumbas ou ladróns de antigüidades que escavan ilegalmente sitios arqueolóxicos, como necrópoles etruscas, tumbas romanas e outros xacementos antigos, para roubar obxectos valiosos e traficar con eles. Unha vez roubados e enviados fóra da fronteira con axuda dos intermediarios, pasa a ser unha delincuencia de pescozo branco. “Estes bens serán vendidos por un marchante de arte que terá os seus contactos, xa sexan casas de poxas, institucións culturais como museos, fundacións privadas ou coleccionistas particulares. Son grandes xogadores do mercado da arte que saben da orixe ilícita destes bens. Son persoas cun patrimonio, cuns coñecementos, que o que farán será mover estas pezas criminais”, explica o investigador do grupo VICRIM da UOC.

Pezas do patrimonio galego expoliadas que se tentanban vender por Internet / Policía

Impunidade

Os principais países que compran este tipo de bens son os grandes mercados de arte do mundo, como Francia, Inglaterra ou Estados Unidos. O comercio ilegal de patrimonio cultural move moito diñeiro; de feito, sitúase como un dos mercados ilegais máis lucrativos, xunto ao tráfico de drogas, armas e persoas. Aínda que o seu valor económico exacto é difícil de determinar debido á súa natureza clandestina. “A clave da pervivencia durante séculos deste fenómeno criminal é que hai moito diñeiro e combínase con outro elemento: hai penas moi baixas. É dicir, a unha persoa que roubou tumbas, por exemplo, raramente chegan a ter penas de prisión. E, se son condenados a prisión, son penas de prisión facilmente suspendibles se non hai antecedentes penais. Se o pensas desde un punto de vista económico, teñen todos os incentivos para seguir delinquindo cando sabes que hai moito diñeiro polo medio e hai moi pouco risco”, afirma Balcells.

Os tombaroli e súa protección social

Por exemplo, no caso dos tombaroli, obxecto da investigación do libro do profesor Balcells, cambiaron o seu modelo a un máis local, ao darse conta da desproporción entre o risco que asumen e o baixo beneficio que obteñen. “Para atopar unha peza xóganse moitísimo a vida, porque cada vez deben escavar máis profundo, dado que as tumbas máis próximas á superficie xa foron saqueadas, e isto supón máis perigo, posto que a escavación podería derrubarse e eles morrer. Ven que están a facer un traballo moi arriscado e que cobran moi pouco comparado con por canto se acaba vendendo a un museo unha determinada peza que eles atoparon, por exemplo”, explica Balcells. Isto fixo que os tombaroli prefiran evitar o comercio internacional, eliminen os intermediarios e opten pola venda a coleccionistas locais.

“Os perfís destes saqueadores italianos son dos máis escapistas; están case lexitimados socialmente, son criminais que están moi integrados dentro do tecido social”, puntualiza Balcells. Aínda que, para aqueles que están ao final da cadea, a demanda parece case invisible: “Os grandes museos, marchantes ou grandes coleccionistas que saben que están a comprar este tipo de bens pasan– desde o punto de vista da acción policial– desapercibidos, porque non se concibe que un criminal poida ser un coleccionista. Non son terroristas, non son criminais organizados, son xente respectable“, engade. De feito, este tipo de delincuencia é difícil de resolver. En España só resólvense o 15 % dos casos de roubos de obras de arte.

Díptico coa Virxe ‘Dolorosa’ e un ‘Ecce homo’ que foron expoliados de Polonia durante a ocupación nazi do II Guerra Mundial / R. Leiro-La Voz

No caso dos tombaroli, a demanda cada vez é máis agresiva. “Existe unha demanda brutal por parte dos marchantes de arte. Moitos tiñan ladróns de tumbas a soldo“, advirte Balcells. O libro Arqueomàfia. Els lladres de tombes, da editorial La Campana, conta con numerosas entrevistas a tombaroli, pero tamén a fiscais, xuíces, arqueólogos, criminólogos e moito traballo de campo. Unha das conclusións de Balcells é que a “tradición” dos tombaroli, que pasaba de pais a fillos, periga. “Rompeuse a transmisión cultural; na actualidade, os fillos non queren ir escavar un fin de semana. Entón, o que fan é coller a cidadáns de fóra da comunidade europea, que, se cadra, están a ser explotados laboralmente, e pídenlles que lles axuden a escavar. Isto faios máis vulnerables, porque non só están a realizar unha actividade moi arriscada, senón que lles están pagando menos que a ninguén”, explica o experto.

Diñeiro e poder

En calquera caso, o dano ao patrimonio cultural é profundo e persistente. Roubos e desaparicións son alimentados por engrenaxes que combinan diñeiro, prestixio e unha preocupante falta de control institucional. “O verdadeiro problema non está só en quen rouba, senón en quen compra sabendo o que compra. Mentres algúns dos actores respectados do mercado da arte sigan blanqueando a procedencia destas pezas e as penas sigan sendo insignificantes, o futuro do patrimonio cultural seguirá ameazado”, conclúe Balcells.