Lobarzán, o castelo que perdeu o poder fronte a Monterrei
O Castelo de Lobarzán, situado entre os concellos de Monterrei e Oímbra, na provincia de Ourense, é hoxe escenario dunha relectura profunda do pasado galego grazas aos traballos arqueolóxicos acometidos desde o ano 2019. O recinto, coñecido tamén como Ceada das Chás-Castelo de Lobarzán, abrangue dous outeiros conectados por unha liña de muralla que envolvía un espazo que, durante séculos, foi chave no control territorial do val do Támega.
Segundo explicou o arqueólogo Víctor Rodríguez, “a intervención permitiu confirmar unha ocupación continuada desde a Prehistoria ata a Baixa Idade Media”. As escavacións revelaron unha importante presenza de materiais do III milenio a.C., con “útiles líticos, machados pulidos, láminas e cerámicas do tipo Penha”, así como restos de cabanas e incluso pinturas rupestres na Cova do Gato. Esta etapa prehistórica tería sido interrompida, con apenas sinais de ocupación durante o período romano, antes da recuperación do espazo como castelo altomedieval.
Castelo de Lobarzán / Víctor Rodríguez Muñiz
A estrutura fortificada que hoxe se documenta comeza a tomar forma no século V, con restos que apuntan a unha posible fundación visigoda. As escavacións no interior da muralla antiga revelaron un pavimento cincento en torno rápido, e acháronse tamén cerámicas tardorromanas e restos de combustións datables por volta do ano 400. Esta primeira muralla foi desmantelada máis tarde para dar paso a unha nova liña defensiva de época altomedieval, xa no marco da reorganización do territorio durante a chamada ‘Repoboación’.
“A construción dunha nova muralla e dun sistema habitacional semella responder á creación dunha póboa rural, que acabou por non prosperar”, indica Rodríguez. Nesa mesma área documentouse tamén un conxunto funerario, con sartegos escavados na rocha e cubertas de tipo ‘estola’, así como unha edificación cuadrangular con dous momentos construtivos, o primeiro datado entre os séculos VI-VII e o segundo, posiblemente, entre os séculos IX-X.
A torre do castelo, situada ao sur do outeiro principal, custodiaba o único acceso practicable ao recinto. Os restos do derrube da torre, sumados á muralla isodómica que a rodeaba, confirman unha reforma significativa na segunda metade do século XIII, moi probablemente impulsada polo Concello de Monterrei. A fortaleza, que xa era mencionada nun documento do ano 982, pasou a formar parte da tenencia da nova póboa real en 1260, perdendo co tempo o seu papel reitor.
“O castelo de Lobarzán foi clave durante os conflitos fronteirizos co nacente reino de Portugal”, engade Rodríguez. A súa situación estratéxica entre os vales do Búbal e do Támega permitía controlar unha extensa franxa que, durante décadas, viu avanzos e recuos dos dous reinos. Documentos do século XII e do reinado de Afonso IX de León apuntan a unha forte presenza leonesa no sector, incluíndo estadías reais e proxectos de novas vilas como Milmanda ou a propia Monterrei.
Situación do castelo de lobarzán / Víctor Rodríguez Muñiz
As escavacións máis recentes achegaron tamén unha moeda de D. Dinis (1279–1325), localizada nun antigo depósito de augas que se entende como reutilizado no contexto medieval. “A presenza desta moeda suxire que o castelo estaba en uso ou, polo menos, mantido, ata mediados do século XIV”, destacou o arqueólogo. Con todo, a partir de entón, a súa importancia foi decrecendo ata a súa destrución definitiva, documentada cara ao 1460, por orde de Xoán de Zúñiga, no marco das loitas polo control do señorío de Monterrei.
A historia do Castelo de Lobarzán, segundo a investigación actual, non pode entenderse illada. A súa análise é esencial para comprender a construción da paisaxe medieval galega, tanto en termos políticos como militares. O seu papel como sede dunha terra chamada Baronceli, posteriormente absorbida por Monterrei, demostra como a evolución das fortalezas medievais estivo condicionada polas dinámicas de centralización do poder e pola reorganización fronteiriza que marcaron o tránsito entre a Alta e a Baixa Idade Media.
“O caso de Lobarzán exemplifica como as fortalezas son chaves para entender a articulación territorial e a evolución das fronteiras antes da súa consolidación moderna”, concluíu Víctor Rodríguez. Hoxe, parte dos seus restos permanecen visibles, mentres outros agardan baixo terra a que futuras escavacións permitan seguir desvelando o pasado.
