fbpx
broom and pumpkins
Photo by Thirdman on Pexels.com

Samaín, Halloween ou Día de Defuntos?

Tempo de lectura: 18 min.

Serán o Samaín ou o Halowen un invento do profesorado de inglés da LOGSE, tal e como sosteñen algúns? Ben, ó galiciense xeito, pódese dicir que …depende.

O Samaín tamén podería ser unha inventio, se como tal dicimos “o descubrimento do que ficaba oculto” como no caso do sepulcro do apóstolo compostelán. En calquera caso, a festa de Tódolos Santos, a festa do ano novo celta, o Samaín, e o Día de Defuntos constitúen celebracións con carácteres propios de seu, inda que posúan un contexto, antigo, complexo e común do que tiran contidos adaptados ó diferente decurso histórico de cada sociedade. O caso é que Samaín está instalado na sociedade actual, cun éxito que semella ter moito que ver co extraordinario aire de familia – no mais escéptico dos casos – que exhibe respecto das nosas tradicións.

No mes de Santos os galegos celebramos a nosa especial relación cos defuntos, a memoria dos antepasados, dos que moran no alén; das ánimas. Mais tamén é un mes algo choqueiro no que a festa ven da man do magosto, o San Martiño, as xuntanzas familiares e as que move a amizade. Ir tocar polas casas, armar fiadeiros e tomarlle unha fecha ( si, os “chupitos” tamén teñen nome en galego) á saúde dos que non están, é toda unha institución galaica. Cantinas, tendas e tabernas galegas servían as pequenas doses “á saude das Ánimas” nese día.

A meirande inquietude dos druídas era a de asegurar no interior das conciencias da xente a idea de que as ánimas – como a enerxía – non se destrúen logo da morte, senón que pasan dun corpo a outro.

Para calquera sociedade tradicional, e a galega inda o é neste intre, a morte non foi percibida como unha desaparición ou perda da existencia senón coma a acción e efecto do cambio de estado da identidade verdadeira de cadanseu ser vivinte. Partindo da antigüidade atlántica que compartimos, diremos que da ideoloxía relixiosa dos celtas, dos que sería patrimonial o Samaín, temos claros indicios nos textos de Caio Xulio Cesar, por exemplo, cando reflicte que a meirande inquietude dos druídas era a de asegurar no interior das conciencias da xente a idea de que as ánimas – como a enerxía – non se destrúen logo da morte, senón que pasan dun corpo a outro. Segundo Cesar isto sería unha das causas da desmedida valentía dos guerreiros e guerreiras celtas. Tamén Pomponio Mela recolle que, os druídas, apréndenlle á xente que as ánimas son eternas e que esta vida ten unha continuidade no mundo dos mortos. Esta crenza era compartida pola aristocracia e tamén polo resto do pobo. Lucano, referíndose ós druídas, fala de que a morte está no medio do camiño dunha longa vida. Esta crenza seguramente é anterior ó mesmo druidismo.

Para todas a tradicións da costa do atlántico norte europeo, o tránsito da morte faise en barco. Isto tampouco é unha rareza dos celtas senón unha idea común a moitos pobos. Se en Galicia temos, por exemplo, a Praia da Lanzada, a lenda das nove ondas e as Illas de Ons, ou as Cíes diante do Facho de Donón, e a súa relación co pasaxe cara o Alén, Procopio, no século VI, conta que os habitantes da costa bretona teñen a misión de transportar ás ánimas dos mortos cara a illa na que deben residir nese estado. O peso das invisibles ánimas case que afunde as barcas. A viaxe é moi veloz e ó chegar son recoñecidas por unha voz que chama por cada unha delas. No Finisterre bretón – a súa Fisterra – existe a praia da Baía dos Finados ou Baie des Trépassés, na pequena comuna de Cléden-Cap-Sizun. Fronte a esta outra Praia da Lanzada, está a illa de Sein ( île de Sein) ou illa dos Santos, illa do Sidth, Seidhun, Sizun, île des Saincts e tamén Sena. Nela viven nove Galicenas, ou Gallicenas, semivirxes, que serven a un oráculo, segundo informan o mesmo Cesar na súa “ A Guerra das Galias”, ou Artemidoro, Estrabón ou Pomponio Mela.

Druidico coroceiro / Pedro G. Losada Sociedade Antropolóxica Galega SAGA.
Druidico coroceiro / Pedro G. Losada Sociedade Antropolóxica Galega SAGA.

O Samaín celta

Samhaín, Sanfuin, (irlandés), Samhuinn, (para os galeses), Samonios (entre os galos). Para os Escoceses o Samhain ou para os da Illa de Man oo Sauin. O costume de pintar a cara de negro con cinsa era tamén común a todos eles, entre os escoceses, por exemplo, isto estaba asociado cunha confraría de mozos, os Guysers ( Espantallos) que facían o papel de mortos facendo trasnadas e esixindo respecto en forma de regalos. Un aceno este, tan recoñecible nos magostos galegos.

Era un festival de tres noites e tres días, arredor do 17º día do mes de Samonios. A festa non cadraba sempre no mesmo día solar polo feito de ser o deles un calendario lunar, mais ficaba fixa con respecto a este astro. Todos estes festivais comparten o lexema de Samha e segundo Frazer, en La Rama Dorada, estaría moi en relación cas sociedades de pastores e non tanto cas de agricultores xa que os dous intres mais destacables do ano son o correspondente ca fin e o comezo do verán. Precisamente os dous principais intres do ano celta.
As Ánimas, poden presentarse en diversas formas entre elas as de animais. Un bo xeito de pasar desapercibido é utilizar disfraces, abonda unha pel de animal ou uns farrapos vellos para facerse pasar por un deles e así estar fora da súa mala influencia. Outra maneira de afrontar o período no que ambos mundos coexisten era levar un nabo baleirado cunha candea de graxa dentro.

Baixo o mundo común, existe outro o mundo, subterráneo, no que moran os que están do outro lado, no Alén. Ámbolos dous posúen certa permeabilidade. Existen entradas, saídas, pois, que permiten eventualmente o acceso dun plano a outro.
Son os Sidth, e fican agachados por tras de determinados penedos, baías, pozos nos ríos. No caso dos pozos poden ser coñecidos como pozos piagos. Unha persoa pode ficar durante unha hora dentro do Mundo-Sidth e cando regresa ó seu, resulta que teñen pasado centos de anos, como lle acontecera a San Hero de Armenteira ou a San Amaro.

Para os celtas, os vivos deben encargarse do corpo dos mortos. Compre darlles sepultura e honras dabondo, o incumprimento deste precepto pode dar lugar a vinganza dos defuntos.

Como calquera actividade cultural humana, aquilo que é preceptivo precipita nun rito.
Vivos e mortos comparten pois o mundo, o universo diríamos nos, e coma calquera deidade, heroe ou heroína, teñen un día especial para eles. Un día cuxa existencia permita pautar o tempo ou definir un ritmo concreto e predicible que faga que toda a comunidade poida estar “en fase”, vivir en sintonía co xiro da existencia nos seus múltiples planos. As poboacións do arco atlántico tiñan, con grande probabilidade, un calendario compartido. É moi probable ademais que o mesmo acontecese con moitas outras das súas actividades e institucións. Este programa anual incluía catro festividades principais, agrupadas dúas a dúas e coma trenzadas entre elas.

A primeira era o Samaín ou fin do verán, que cadra, aproximadamente, co actual día primeiro de novembro. Era o remate do ano e o comezo de outro. Seis meses despois habería de vir a festa da Beltaine o primeiro de maio, comezo do vrao. No medio e cada tres meses, están o casorio de Lug no Lugnasad o primeiro de agosto e o Imbolc o primeiro de febreiro. Estas poboacións vivían dispersas, e periodicamente reuníanse nos campos das festas, os Turrueiros galegos, que eran tamén campos da feira nos que se materializaban os poderes político, relixioso e xudicial. O ciclo anual está pois pautado cun ritmo de carto estacións pulsadas a intervalos de tres meses.
No Samaín ambos mundos entrelazábanse un co outro, vivos e mortos compartían mais intensamente que de cotío, o mesmo espazo na existencia. Cumpría, ou era prudente, camuflarse coma os mortos ademais de predispoñelos para que exercesen dende a súa posición privilexiada, unha favorable influencia sobre colleitas, negocios, saúde ou calquera outra caste de asunto. Un lume santo honraba ó sol e afastaba os malos espíritos. Brasas deste lume eran despois repartidas entre as familias para prender cadanseu lume novo e tamén como amuleto protector ou medicamento en si mesma.

No que hoxe denominamos día 2 de novembro, Roma celebraba as Feralia e Parentalia ou conmemoración dos defuntos con ofrendas e actos relixiosos. Nese intre soamente os deuses manes dos mortos ficaban sobre a terra. Tódolos santuarios ficaban pechados ó culto. A seguir do día dos mortos está a Caristia, o día dos lares familiares, ou o día do nome da familia cando levaban alimentos ós defuntos. Un día da memoria do clan e xa que logo, un día para a memoria colectiva. Estes antepasados tiñan unha grande influencia na ideoloxía común pola autoridade moral que exercían nos fogares que eles mesmos crearan no seu intre.
O triunfo político do cristianismo fixo que os templos fosen destruídos, clausurados ou consagrados de novo ás entidades da nova relixión. O papa Bonifacio IV cara o 607 consagra á Virxe, na súa faceta de protectora de tódolos mártires, o antigo Panteón de Marco Agripa, dedicado a todos os deuses e consagrado ó avatar vingador de Xúpiter.

Na gloria das ánimas / Pedro G. Losada Sociedade Antropolóxica Galega SAGA.
Na gloria das ánimas / Pedro G. Losada Sociedade Antropolóxica Galega SAGA.

Bonifacio fixo transportar 28 carros de osos de mortos, mártires dos pagáns e procedentes dos cemiterios e catacumbas de Roma, para seren depositados neste gran edificio. Cada 13 de maio sería o día de tódolos santos na Nosa señora da Redonda ou Rotonda como foi coñecida popularmente.

Está clara a intención por parte da xerarquía eclesiástica, e dende os primeiros tempos, de camiñar sobre o lombo dos pagáns. Intelixentemente, sempre tiveron clara que a estratexia axeitada para impor a súa nova orde mundial, había de ser a flexibilidade calculada. É dicir, o mimetismo cos cultos verdadeiramente asumidos pola xente ou a suplantación dos ritos e contidos dos mesmos. Pode que por iso mesmo, no 731, Gregorio III consagrara unha capela da catedral de san Pedro á Tódolos Santos e desprazara o día de celebración cara o 1 de novembro.

Liturxia católica

No 837 gregorio IV fixa no calendario litúrxico a data do primeiro de novembro como Día de Todos os Santos. Isto quere dicir que dende ese intre xa pasaría a ser Memoria da Igrexa algo que até o daquela soamente era Memoria Libre desta.
Segundo unha lenda un peregrino que voltaba de Xerusalén, naufraga preto dunha illa. Aló vivía un ermitán que lle informa de que nesa illa están presas dos demos as ánimas dos mortos sufrindo nas lapas e tormentos mais atroces. De cando en vez poden escoitárense os lamentos duns e berros doutros, mais tamén de cando en vez, os lamentos e xuramentos dos mesmos demos cando algunha da ánimas é liberada das penas debido ó efecto das oración do famoso abade de Cluni, San Odilo, martelo de demos.

Cando o peregrino volta a Francia, rapidamente leva a mensaxe ós monxes: compre redobrar os esforzos nas oracións polas ánimas xa que o seu efecto é moi importante na salvación dos cristiáns. Por iso no 1031 foi instaurada no convento de Cluni a festa dos mortos, a cal foi oficializada pola xerarquía eclesiástica, adoptada e instituída oficialmente no 1048. No que toca a Galicia foi co reinado de Afonso VI cando a influencia cluniacense acadou mais importancia. Este rei foino tamén de Galicia dende 1072 e trala conquista de Toledo no 1085 coloca a un cluniacense como arcebispo da cidade. É significativo que a autoridade de Afonso estaba baseada formalmente na exhibición dos títulos de victoriosissimo rege in Toleto, et in Hispania et Gallecia (Sic.) distinguindo a forte personalidade e prestixio de Galicia como fonte de lexitimidade. É moi probable que fose durante este período cando comezase o declive das vellas celebracións do samaín galegas que habían de seren moi semellantes ás que temos visto, xa que o contexto cultural era tamén común a todos estes países atlánticos.

Compre lembrar que Afonso VI trae a Galicia a Henrique e a Raimundo de Borgoña, este para casar ca filla do rei, Urraca. Ademais, Raimundo é nomeado Conde de Galicia. A súa influencia en roma era moi grande polo feito de que a orde cluniacense era a mais importante da época e que esta orde tiña a súa base precisamente en Borgoña. Fundada no 909-910, polo abade Odón ou Odilón, foi ariete ideolóxico – ou viceversa – da Casa de Borgoña. O seu obxectivo político mais importante era a colocación da península ibérica baixo o poder político da orde cluniacense e da influencia franca. Diego Xelmírez foi consagrado bispo de Compostela no 1101 e a súa principal valedora foi a orde de Cluni. Cando morre Raimundo (1108 Uclés) Urraca é a lexítima herdeira. Ten un fillo, o neno Afonso Reimundez Afonso VII. O aio do neno é Pedro Froilaz, Conde de Traba. Á nobreza castelá interésalle o matrimonio de urraca co rei de Aragón mais non á nobreza galega, pola mingua nos intereses do futuro rei Afonso VII. Á casa de Borgoña interésalle tamén que Galicia manteña a súa singularidade política e xa que logo cultural, polo tanto tamén é partidaria do neno rei. O fillo do conde de Traba, Fernando Pérez de Traba, favorece á orde cisterciense ó introducila no país no 1142 ca fundación do mosteiro de Sobrado dos monxes. Isto indica a importancia das ordes relixiosas na xeopolítica do tempo: O pai de Fernando P. de Traba foi derrotado dúas veces. O cambio de rumbo do fillo comeza cunha nova alianza monacal. Nembargante en Galicia apenas catro mosteiros foron fundacións cluniacenses: Castroverde, Xubia, Pombeiro e Ferreira de Pantón.

Foi a finais do século XIX cando o Halloween se estende polos EUA para retornar transformado a Europa a finais do XX

Con todo isto vemos como o orixinal Samaín, ou o equivalente galaico, debeu ir sendo substituído por unha “celebración dos mortos” ca que estaba emparentada, e que non puido incluír as cabazas, colondros ou calacús até despois da colonización de América xa que é unha das hortalizas orixinarias de aló. En Europa os irlandeses gastaban patacas ou nabos até o 1846, ano da grande fame que os fixo emigrar en masa cara os EE.UU. Foi a finais do XIX cando o Halloween se estende polos EUA para retornar transformado a Europa a finais do XX. O do truco ou trato aparece nos EUA cara os anos trinta do XX e no 1992 a multinacional dos disfraces CESAR, desembarca en Europa co seu negocio a conta dos mortos. Atrás dela iran outras firmas do consumo a grande escala ben coñecidas. No 2002 a reacción do santos en Francia contra o pagán Halloween tradúcese na creación dos Holywins, o santo gaña. Concertos e actividades festivas e musicais a prol da tradición do día de defuntos. Unha reacción contemporánea compartida de xeito descentralizado e non coordinado, pois, dentro do xiro histórico deste fenómeno….

Os cadaleitos e a familiaridade da morte / Pedro G. Losada Sociedade Antropolóxica Galega SAGA.
Os cadaleitos e a familiaridade da morte / Pedro G. Losada Sociedade Antropolóxica Galega SAGA.

Os cambios da Idade Media

Na Idade Media europea o día de defuntos substituíu en xeral ó antigo Samaín. Eran agora os pobres, os desherdados e precarios, os aliñados ca “derrotada” ideoloxía do mundo pagán e autóctono, os que ían polas portas pedindo un doce, por exemplo os Soul cakes, en troques dunha oración polas ánimas da familia. Cada doce comido representaba unha ánima liberada a forza de oracións.

Dende os anos 30 do séc. XX serán fundamentalmente os pequenos os que percorran as portas solicitando doces. Por exemplo, en Irlanda existe a tradición de facer unha torta de pataca, charouvea, e cebola fritida. Dentro do doce ponse un anel, un dedal unha boneca e unha moeda. O que tropeza co anel casará dentro do ano, a boneca representa un fillo, a moeda a riqueza e o que atopa o dedal non casará nunca.

Os irlandeses chámanlles ás cabazas do Samhain, Jack o Lantern e teñen como referente mais próximo unha historia tradicional segundo a cal un grandísimo borracho, Jack, fai burla do demo moitas veces cando este tenta mercarlle a súa alma. Tanto que o demo fica tan farto dil que cando Jack morre non o acepta no inferno por non aturalo mais tampouco o aceptan no ceo pola avaricia de querer ter vendido a alma ó demo así que Jack ficou no medio, coma un ser liminar na escuridade pola que andará até a fin dos tempos. Unicamente consigue do inferno unha brasas que, dentro dun vello nabo con buratos, haberanlle de servir para iluminar o seu camiño na noite eterna. Cando pos unha destas lanternas nunha casa os espíritos fuxen por non aturar a Jack.

Polo que respecta a Galicia, o concilio de Trento (1545 – 1563), podemos dicir que inaugura o que habería de ser o antigo réxime no reino de Galicia. A igrexa de Roma pecha filas o redor do rito tridentino e demais acenos, considerados dende aquela a ortodoxia. A pregunta que poderiamos facer é se é posible ou plausible que unha serie de crenzas non cristiás puideran ter persistido no país a pesares da cristianización deste por San Trocado, en por Santiago despois. O primeiro que deberiamos se cadra considerar son as alternativas de se a cristianización foi un proceso de desprazamento dun modelo ideolóxico ou mais ben un proceso de acomodo sobre unha realidade preexistente. Cara o século VI Gregorio Magno recomenda ó misioneiros que non derruben os templos pagáns, senón que os consagren de novo e redefinan as festas dos xentís en base ó paradigma cristián.

Por esta vía entraron boa parte dos ritos e mitos autóctonos a facer parte do sistema cristián. A segunda parte é que os heroes e deuses locais son identificados co demoníaco. Uns e outros marcan a existencia dunha outra realidade relixiosa e ideolóxica que pode ser en parte reconstruída deste xeito. Por exemplo, temos unha Santa Bárbara cuxos atributos son a protección dos moribundos para que teñan unha boa morte, detectamos, nesto, o seu rol Psicopompo e continuador dun culto preexistente. Se ademais esta figura vai unida a unha Santa Mariña e a unha santa Catarina, e vemos que as tres cumpren funcións semellantes ás da tríade de divindades celtas femininas: padroeiras do parto, Santa Mariña (20 xullo); da mocidade, Santa Catarina (25 Novembro); e da boa morte no caso de anta Bárbara (4 decembro).
Trala reforma tridentina, a xerarquía romana ocupouse con grande intensidade de resolver o que detectaron como unha necesidade. En efecto, unha das novidades resultantes das conclusións do concilio foi o comisionado dunha serie de “inspectores” que a igrexa denominou visitadores. A súa misión era a de informar por escrito do estado da fe no pais. Ademais, trataría de reformar os defectos atopados mediante as medidas necesarias.

Esta circunstancia permite hoxe comprobar que non é exaxerado dicir que Galicia durante todo o antigo réxime non era cristiá. E común que os informes, de uso interno, reflictan que os edificios de culto carezan de portas, que estean arruinados, carezan de obxectos de culto ou estean ocupados por colmeas do rexedor do mesmo. Estes gobernantes, moitas veces eran curas mercenarios que traballaban para o verdadeiro sacerdote o cal vivía retirado nunha vila mais cómoda limitándose a cobralos diezmos. No 1543-44, xusto antes de Trento, xa nun sínodo diocesano de Mondoñedo, conclúese que compre lograr que os clérigos sexan honrados, non sexan murmuradores, non anden en fiadeiros de mala condición, non vivan con mulleres na casa reitoral, non anden armados –agás que vaian de viaxe – non leven roupa común e menos para dar misas e demais actos, anden afeitados unha vez ó mes, non blasfemen, nin reneguen da fe, etc.
A consulta do libro de Pegerto Saavedra sobre a Galicia no antigo Réxime, é absolutamente esclarecedora neste sentido e del extraemos informacións coma as seguintes.
O bispo de Mondoñedo, Guevara, tan loado por Cunqueiro, chama a atención sobre a gran abundancia de prácticas xentilicias, diabólicas e mouriscas, que campan polo país. Os grandes banquetes funerarios, que cada un deles é “ outro día de tódolos santos”. Cómese, di, dentro da igrexa e úsase o altar de aparador. Tampouco lle gusta ó bispo que os propios curas fagan un gran “tizón de nadal” que está no lume dende o día 25 dese mes até o día primeiro para despois ser repartido polas casas, e usado como menciña para febres ademais de para facer o lume novo e profiláctico nas casas. O rito de cortar as barbas ós defuntos para usalas como amuleto tampouco lle parece ben.

Outras prácticas comúns eran colocar ós nenos pequenos o primeiro día de lúa chea, sobre auga de ferver estrugas e despois cortar o aire entre as dedas cun coitelo para tirárllelas espullas

“ que cortas? Espullas tallo, do teu corpo eu chas tallo”.

No 1550 os Xesuítas chegan a Monterrei. Reflicten que o Reino de Galicia é moi diferente, cheo, din, de xente bárbara e inculta e onde os clérigos “non tiñan noticia das cousas de Deus”. O país estaba tan precisado de doutrina coma as indias.

Houbo moitos misioneiros e visitadores traballando en Galicia durante todo este período. Describen o “estado de confusión” no que vive a xente galega. Non teñen por malos e nefandos os pecados da carne, nin o amancebamento, nin a blasfemia, que é común entre homes e mulleres. Un párroco é reprendido por indecente ó comparar a cristo cun freixó nas súas homilías. “ se a vosa mai vos dera un freixó abririades a boca, pois abride así a boca a Cristo na comuñón”. Vese que comungaban pouco.

Custoulle traballo a igrexa convencer á xente de que o trato carnal entre solteiros era pecado. En 1585 un informe da inquisición está dedicado ós fornicarnos galegos. Unha muller argumenta perante o tribunal que como vai ser pecado se ela mesma ten tres fillos doutros tantos mozos solteiros. Se fose así levaría toda a vida en pecado mortal” Un cura de Valdeorras defende que a simple fornicación non pode ser pecado. Segundo o cura, habendo acordo de vontades non hai parte lesa e non habéndoa non pode haber pecado xa que non hai prexuízo. Ademais, para que di a biblia “medrade e multiplicádevos”. Temos que ter en conta que o pecado mortal era un delito civil. No 1600 o foco de atención virou cara os xudaizantes. No 1700 atopamos que a situación non muda cara onde a visitadorxerarquía quere confórmanse co control das vilas e cidades. A primeiros do XIX o visitador Posse refire que proliferan os curas mercenarios, ignorantes ebrios e conxuradores, entre outros epítetos. Posse recoñece que estes curas son froito da terra á que serven e contan a verdade dela. Pode que por iso escribira as súas memorias, nas cale so seu pai ten un rol destacado. O culto clérigo di que seu pai, sendo enormemente relixioso, era quen das mais grandes blasfemias, superando a todos nun pais onde xe xura sen medida. Ademais era moi supersticioso, sabía mil contos de animas, defuntos e seres provocadores de tronos e pedras. Tiña remedios pagáns para todos eles e non dubidaba en poñelos en práctica.

Procesión dos mortops en Ribarteme / Pedro G. Losada Sociedade Antropolóxica Galega SAGA.
Procesión dos mortops en Ribarteme / Pedro G. Losada Sociedade Antropolóxica Galega SAGA.

Ánimas, trasgos, lugurmantes

Conta Posse que o universo do galego estaba cheo de ánimas, trasgos, lugurmantes (provocadores de tronos e raios). O pai de Posse tiña visto moitas veces as ánimas, as luces dos defuntos, etc. Inda en tempos de Posse son frecuentes os curas tratantes de gando, frecuentadores de tabernas, asiduos ás loitas en lameiros e palleiras, dados en fin ós “instintos begardos”. O control das romarías foi tema de grande preocupación durante todo este período, no que é moi notable a tensión existente entre a xerarquía e a inercia dunha tradición de séculos na que os santuarios foron sempre lugares para o sacro tanto como para o profano.

A loita polo control do rito asociado implica tamén a do control dos símbolos, indicios e iconas dos significados relixiosos. Molestaban tanto as festas/Romarías coma os velorios/merenda e os enterros/festa. En neira de Rei, Lugo, un cura reformado reprende ás familias que teiman en seguir a misa sobre a sepultura dos parentes próximos. A unha muller que o facía sobre a do seu marido, dille que se persiste vaille desenterrar ó home e botalo fora de sagrado para que deixe de facelo.

De feito para os galegos santos e santas non deixan de seren unhas animas especiais, defuntos que fan favores dende a súa privilexiada posición existencial.
Este é o intre no que moitas igrexas son desfeitas pola propia autoridade eclesiástica, para modernizalas e adecualas ó novo canón. As pinturas románicas e demais, son destruídas en moitos casos e cualificadas de “ridículas”. As vellas imaxes son soterradas ou queimadas, as veces repintadas ou mudadas de vestimenta. Poñen en práctica estratexias diversas para acadar os seu obxectivos. O capuchino Carabantes, outro misioneiro en Galicia, por exemplo, deseña a idea de instruír os pobres de solemnidade e volvelos a botar a pedir esmola. Cando pidan deberán aprenderlles ós caritativos as tres fases da confesión. Atrición completa, propósito de emenda, e penitencia. O rosario foi cantado por vez primeira en Arnoia no 1675. Os estudantes pobres facían versións satíricas e obscenas que logo vendían. Este Carabantes tivo moita actividade en Ourense, onde presumía de naqueles lugares nos que non se observaba a doutrina de Trento ardían misteriosamente as colleitas de pan ou había mortes inexplicables e súbitas, de curas ou de calquera. Pola contra o rosario servía contra todo mal, en Terras Caldelas acabou cunha praga de lobos, cos danos da pedra noutros sitios, facilitaba o embrazo e protexía no parto; tamén favorecía a desaparición das liortas entre veciños e actuaba contra o adulterio e a concupiscencia. Todo o ortodoxo era obrigatorio e o demais perseguido. Instaurouse mesmo unha rede de delatores de blasfemos, xuradores e maledicentes. Outra veces o desencontro era netamente cultural. Nun caso, o padre Sarmiento (catálogo de voces 172-173) reflicte como un cura castelán recoméndalle a unha muller “trebellar nos días festivos unha hora e nos días soltos ad laudes et per horas” ignorando que o verbo trebellar era o empregado pola xente para dicir fornicar, e non tiña nada que ver co castelán traballar.

Algúns como Carabantes e Santalla chegan a exhibir dúas resurreccións logradas en Ourense. Santalla utilizaba un power point da época cunha calavera na man e unha pintura ó óleo na que figuraba un anima padecendo as torturas do purgatorio. A crenza nas ánimas era total tanto para o bo como para o malo. Podemos ver inda hoxe cal é a relación da xente cas ánimas, ou almiñas. Logo de reforma tridentina, o Purgatorio foi elevado á categoría de Memoria Oficial da Igrexa, algo de obrigada crenza en oposición a outras ideas que son definidas como teologúmenos ou simples hipóteses sen respaldo oficial mais si popular, como foi o caso do Limbo.
Segundo a súa funcionalidade, o purgatorio e un estado ou “lugar” intermedio. Unha situación no que as ánimas das persoas están en tránsito. Como vimos na lenda anterior asociada cos monxes de Cluni, a idea debeu estar xa previamente en Europa como unha manifestación de cultos-ós-que-están-no-alén, xa que dende a súa privilexiada situación e dadó feito, cultural, da permeabilidade dos mundos, compre xestionar a interacción con eles. No mundo galaico a relación cas ánimas é especialmente intensa. Seguindo a Marcial Gondar e a Rafa Quintía, podemos dicir que as ánimas poden actuar favorable ou desfavorablemente nos asuntos dos vivos. Poden aparecérselles en formas diversas, como animais grandes e pequenos, como no caso das que viaxan cara san Andrés de Teixido, ou as avelaíñas dos mortos brancas ou negras que compre botar fora e non esmagar coma a calquera outro animalciño que entra na casa. Poden ter aspecto de obxectos inusuais pola súa forma ou lugar onde se atopan. Poden vir en grupo como a estadea ou en solitario.
O caso é que se lles piden favores e, reciprocamente, réndeselles culto. Un culto especial xa que en realidade o mes de novembro enteiro vai dedicado a estas entidades que adoitan regresar ben sexa con ánimo xusticieiro, ou para pedir axuda e subir ó ceo, ou para dar axuda a algún vivo en razón de parentesco ou para unha acción tan galega como “rachar-lo hábito”. En xeral ás ánimas ofrécenselles velas, comida, responsos, novenas, templos grandes e pequenos, mais tamén grandiosos exemplos da sofisticación característica da nosa equipaxe simbólica galaica. Eis un exemplo desto neste canto das almihas na voz de Clara Pinto Correia.

Acéndense tamén lámpadas de aceite sobre as lápidas dos nosos falecidos e crese que cando unha destas lámpadas se consome indica que unha ánima do purgatorio alcanzou, por fin, a luz. Na noite de defuntos, en Galicia compre deixarlles comida na mesa despois da cea. O lume deberá ficar prendido xa que as ánimas sempre teñen frío fora do purgatorio. A súa influencia esténdese a todo o ano xa que polo Nadal compre tamén lembrase deles na mesa da cea da Noite Boa e mesmo poñerlle prato, inda que sexa comunitario, ás ánimas da familia. O xa citado bispo de Mondoñedo, Frei Antonio de Guevara sancionou este tradicional costume que para el era descoñecido:

Constounos pola visita que o día de Tódolos Santos e o día seguinte de Defuntos andan tódolos mozos da freguesía a pedir polas portas e danlles pan e carne e viño e freixós e pixóns e outras cousas, e que piden así os fillos dos ricos que os pobres; e por ser máis este rito xentil que cristián, ordenamos e mandamos que, de aquí en diante, ningún mozo vaia aqueles dous días de porta en porta a pedir, senón que o beneficiado, o reitor e o primiclero e outro que nomease a freguesía, pidan aquel pan e todo o demais que lles deran o repartan na igrexa o Día dos finados entre os pobres e necesitados, so pena que o pai ou a nai que enviara o seu fillo a pedir aqueles días pague mil marabedís[…]

O ciclo dedicado ós mortos continúa cos magostos, no cal as castañas facían de vehículo para a liberación das ánimas, crenza esta que inda se pode verificar nas montañas de Lugo e Ourense. Mesmo no entroido existe unha conexión co mundo dos mortos xa que os enmascarados representan tamén unha relación con antepasados que proveñen doutro plano da existencia. Mais esta é unha relación que non podemos tratar neste intre.
Podía unha cultura como a galega, ca súa biografía, cos síntomas culturais como os expostos ficar á marxe deste contexto propio do “sistema Samaín” europeo? É pouco probable. A cultura sempre é algo negociado. En Galicia temos a nosa propia tradición ó respecto e se o debate axuda a volver a gastar os nosos propios contidos, cos seus acenos particulares ó respecto, fará un traballo a prol dela.

Por elo, no mes de Santos, seguindo o inveterado costume, e dado que consideramos mellor practicar que crer, nos, botaremos e propoñemos, unha fecha á saúde das Ánimas con máxico licor de alicornio a ser posible.

Escrito por

Por Miguel Losada, antropólogo e membro da Sociedade Antropolóxica Galega (SAGA)

Pode que che interese...