Emilio Grandío: “O maior grao de represión é a desaparición da memoria da xente”

A obra Xeración Perdida do 36, que realizou o grupo de investigación HISPONA da Universidade de Santiago de Compostela, vai ser convertida en documental. A investigación foi dirixida polo historiador e profesor da Universidade de Santiago de Compostela Emilio Grandío. A II República, a Guerra Civil, a II Guerra Mundial e a ditadura franquista aínda seguen tendo a súa pegada na sociedade actual. A vontade de “querer descubrir o presente a través do pasado” foi a constante que levou a Grandío á facultade de Historia e ser unha importante referencia en Historia Contemporánea en Galicia.

Cal é a túa principal inquietude investigadora?

A miña inquietude vai en principio e inicialmente as miñas pesquisas investigadoras van polas preguntas por que, quen e como se sentiron motivados para apoiar un golpe de estado contra un sistema democrático como era o republicano dos anos 30. Sigo pensando hoxe en día, debatendo con rapaces do grupo de investigación, que grande parte do que acontece no franquismo débese en grande parte a eses anos republicanos. Para entender o que pasou hai que entender como o pobo conservador se autorecoñece como pobo e é capaz de excluír ao outro pobo.

A túa tese de doutoramento trata sobre a CEDA, como se espallou entre as masas?

As redes de tradicionalismo, de conservadorismo sobre todo cando ten a Igrexa detrás, a rede está montada. O que fai falta é darlle corpo, visualización a través dun partido político absolutamente revolucionario para a dereita nos anos 30 españois e que utilizaba ás masas, que era o realmente importante nun sistema democrática no que tiñas que participar en eleccións.

Hai algunha diferenza entre a CEDA en Galicia e no resto de España?

Hai comportamentos distintos, todo ten os seus matices. A CEDA galega ten un toque de iso que se deu chamar a primeira das letras da CEDA (Confederación Española de Dereitas Autónomas). Boa parte dos teóricos que proxectan a estruturación territorial futura do que en teoría será a república de dereitas dos anos 33 e 34 e progresivos procede de aquí, da Universidade de Santiago, concretamente da Facultade de Dereito, Carlos Ruíz del Castillo. Por iso a CEDA en Galicia non se chama CEDA. Chámase Unión Regional de Derechas, porque a súa vertente rexionalista era moi forte ou polo menos tiña sectores influíntes que propiciaban iso.

Cal foi o maior cambio que viviu a sociedade galega coa II República?

Son cinco anos só, mais é certo que eses cinco anos tiveron moita máis pegada para moitos que moitos dos anteriores. O réxime republicano é evidente que tivo os seus problemas, pero propiciou unha apertura de liberdade, unha creatividade extraordinaria e unha capacidade de entender que o futuro non estaba escrito, que un podía construír o futuro e de que tiña uns dereitos máis alá do que sempre fóra. Ese cambio de concepto creo que era fundamental para todos eles, todo era posible.

E chega a Guerra Civil…

O golpe é un golpe fracasado pero tamén, segundo os últimos estudos, se considera que é un golpe que despois dese fracaso mantén o concepto de Guerra Civil, incluso durante os anos de guerra mundial para ter máis controlada á sociedade. Ademais, en boa parte dos procesos de conflito civil interno sempre se chega a un certo elemento de reconciliación, neste caso non houbo. A consideración de que había unha España que loitaba contra outra España, a antiEspaña, e que a antiEspaña non tiña que estar na España, continuou ata os anos 75-77.

Emilio Grandío no seu despacho / Samuel Pérez

Como cambia a sociedade co golpe?

Se un repasa coleccións fotográficas da República, un dos elementos maioritarios que van estar son os grupos e a xente, vés sociedade, xente, movemento e dinamismo aínda que sexa unha imaxe estática. A partir do 36 as fotografías que se observan son individuais. Eu percibo moito menos movemento, a xente cunha cara moito máis seria e unha sensación de opresión.

Cal é a relevancia da II República, da Guerra Civil e da ditadura na sociedade actual? Que problemas xera?

Eu levo 30 anos traballando sobre este tema, investigando, e considero que aínda que se cambiaron moitas cousas hai outras tantas que seguen existindo. É unha mágoa. Pero sobre todo en conceptos. Unha deles é que nese pasado témonos que vernos todos, non pode haber nin 2 nin 3 pasados. Non pode haber un pasado que valga para falar diante das asociacións de memoria e outro para falar diante doutro tipo de persoas. Temos que entender que somos de onde vimos. Da República, da Guerra Civil, pero tamén vimos do franquismo. Iso é aceptar o pasado.

A segunda das cuestión era o feito das políticas públicas que se realizan, faise a golpes políticos. A nosa sociedade creo que é máis madura que os nosos políticos, ou das dependencias políticas que dependen dos partidos. Iso nolo merecemos máis como sociedade, creo que estamos bastante ben educados nese sentido e sobradamente capacitados para comprender que formamos parte dese pasado. Sen embargo, contrasta, que non haxa políticas públicas de maneira estable xa que tiña que ser unha cuestión de Estado, con que se produzan cousas como que as porcentaxes para exhumar foxas son unánimes, porque é unha cuestión de humanidade.

A Lei de Memoria Histórica é unha boa ferramenta resolver estes problemas?

Primeiro a Lei de Memoria non se chama Lei de Memoria. A memoria é un constructo feito para dignificar aqueles perdedores de conflitos por regra xeral, que me parece totalmente lícito e digno e xusto. As leis de memoria non teñen ese nome. Reparación, dignificación das vítimas son conceptos aplicables. A memoria non é un concepto aplicable xuridicamente.

Como é o acceso aos arquivos sobre estes temas? Hai moitas restriccións?

A política de acceso aos arquivos segue sendo restritiva con estes temas. Alguén ten que responder por que. A xente que entra nas facultades para estudar temas non o sabe, pero o certo é que a consulta de determinada documentación é moi complicada. Non só porque se prohiba o acceso, senón porque non está accesible ou porque se tarda 2 anos en chegar a documentación. A inmensa maioría depende de que arquivos ou papeis. O grande problema é a lentitude do aparello administrativo dos arquivos. Ademais, se ti tes un arquivo que é fundamental para o teu traballo, e 30 anos despois de que o consultaches siga estando coa mesma capacidade de acceso á documentación, algo falla. Aquí hai unha especie de temor a que che deixen acceder á documentación, entre outras cousas, porque non se sabe o que hai dentro nin as súas repercusións.

Hoxe en día non podes consultar un documento dos anos 70 que teña un número de teléfono de aquel tempo, cando ese número de teléfono non existe, de verdade que non é un pouco absurdo? Aquí hai determinadas cousas que non as preguntamos, de tanto tempo que levamos asumindo que os arquivos non se poden consultar non nos preguntamos: non é absurdo isto?

A que se deben as restricións ao acceso de documentos?

Este país fixo unha transición e o mesmo nome indica. Chégase a un acordo de sectores da oposición e sectores do réxime que estaba ata aquel momento. As dúas partes teñen que estar. Eu non quero cualificar a transición, eu posiblemente se me preguntan en concreto puidera chegar a dicir que posiblemente non se puidera facer doutra maneira. Ou que quizais era a mellor. Agora, o que non acepto de recibo é continuar 40 anos despois con esas lóxicas. Porque a sociedade cambiou, demanda outro tipo de actitudes.

En que se basea o proxecto Xeración Perdida do 36?

Ese proxecto foi feito entre 2017 e 2019. O enfoque xa nos viña proxectado dende a Deputación, a restauración da dignidade democrática dos represaliados membros de corporacións. Estes obxectivos compartiámolos dende o grupo de investigación. Dar a visualizar a idea de que aquela era unha democracia que tiña os seus representantes e que moitos deles sufriron represión dunha ou outra maneira por participar na democracia, porque o auténtico obxectivo da sublevación e da ditadura era ir contra a República e contra a democracia e os seus valores. Non é cuestión de dereitas e esquerdas, é evidente que as esquerdas son máis proclives polo xeral a un ideario democrático, pero había elementos de dereita democrática que tamén sufriron represión.

Traballouse xunto as asociacións e outro tipo de agrupacións?

Entendemos que tiña que ser un traballo conxunto. Moitas veces as academias e as asociacións atópanse por camiños distintos. Ás veces, vanse por camiños paralelos buscando obxectivos bastantes semellantes pero que non conflúen. Nós pretendiamos que non fóra só un traballo académico realizado soamente polo grupo HISPONA, senón que contara co apoio tanto da sociedade civil como das asociacións. Á sociedade civil lle comentamos que estabamos abertos a calquera tipo de información que poderamos recibir e o noso relato tamén estaba dispoñible para aqueles que quixeran. A verdade é que contou coa colaboración notable a nivel de provincia (Xeración Perdida son dous proxectos: Xeración Perdida A Coruña e Xeración Perdida Pontevedra).

Hai unha diferencia na represión entre as dúas provincias?

Como acontece en toda Galicia, as vilas e cidades teñen cada quen o seu propio marco represivo, pero en xeral non hai unha grande diferenza.

Cales foron as formas de represión que máis se sufriron?

A represión ten un múltiple elemento de grado. Podemos falar dende a represión pública dos paseos ou morte por proceso xudicial, ou ata o afastamento da sociedade. No caso máis extremo desta última forma está a propia asfixia ao non pode resistir á opresión que existe na súa comunidade e se tira ao monte para a guerrilla ou marchan ao exilio. Outros quedan na comunidade sendo demonizados por boa parte dela e sinalados polo seu círculo.

No proxecto tamén lle dades importancia á represión contra as mulleres.

Había moita muller traballando en política e elas tamén sufriron represión. Tamén había moita muller compañeira, muller, filla ou nai de responsables políticos ou responsables que se implicaran neste avance da cidadanía e tamén sufriron represión. Por exemplo, acoso, violacións, vexación de calquera tipo diante da comunidade. Chega ata o abano último que é o afastamento da comunidade, o sinalamento dentro da comunidade. Do mesmo xeito que non pertences a España, non pertences tampouco á comunidade e iso é moi difícil de cuantificar. As pegadas desapareceron, pero temos que colocalo. A represión non é só os datos que aparecen nos documentos oficiais escritos en negro sobre branco.

Quen podería ser un exemplo desta represións contra as mulleres?

Exemplos hai moitos, o máis coñecido é o da familia Casares. Casares é xefe de Goberno durante o 18 de xullo do 36, demonizado na Coruña e polos propios compañeiros. Casares se vai ao exilio, pero a súa filla maior queda na Coruña, xunto a súa neta. Pola súa parte, a súa muller e a súa segunda filla, María Casares, vanse para París. As dúas primeiras saen de España tras un arresto domiciliario na Coruña, e saen cinco anos despois de que morra Casares. Non é só iso, non hai unicamente unha represión de exilio, de arresto domiciliario, de fusilamento, senón que o obxectivo final do réxime é a desaparición. Cantos máis desaparezan, máis posibilidades de construír o novo Estado.

Esa busca da desaparición tamén sucede no caso dos paseados?

Respecto aos paseados non se dicía onde estaban, desaparecían. Non desaparecían unicamente fisicamente como estas mulleres dos Casares, desapareceron da memoria da xente co cal é un grao represivo aínda maior e que perdura 85 anos despois dos feitos.