A Vella e as grandes figuras folclóricas do Entroido

De entre tódolos ritos cunha clara base precristiá que sobreviven a día de hoxe en Europa, o Entroido é –senón o máis– un dos máis fascinantes. E dicimos Europa xa que é por todo este territorio que se repiten con exactitude personaxes, vestimentas, atributos, comportamentos e datas de celebración. Todo isto danos a entender que estamos a falar da mesma cerimonia, cunha orixe común e probablemente baseada nun sistema de crenzas similar. Así, se queremos aspirar a comprender este complexo rito, temos por forza que saírnos das nosas fronteiras, ir recollendo as pezas do crebacabezas alá por onde foron quedando diseminadas, xuntalas e ter así unha visión o máis completa posible.

Precisamente, o obxecto deste artigo é tratar de verificar, dentro do posible, unha hipótese xurdida seguindo o método comparativo: constátase nas mascaradas de todo o territorio europeo, a presenza dunha figura coa mesma aparencia, atributos e comportamento que un dos seres más fascinantes da mitoloxía galega, a Vella. Trataríase entón agora de ver se podemos demostrar que, en efecto, unha das personaxes representadas nas mascaradas de inverno sexa a nosa figura mítica, presente tamén no folclore do resto de lugares onde se celebra o rito.

Ilutración sobre mascarada

Comecemos primeiro por esbozar as principais características coas que se amosa nas nosas lendas a Vella, faceta anciá da nosa benquerida Moura:

• Creadora dos fenómenos atmosféricos: nalgúns lugares de Galicia dinpeneirou a Vella canto quixo nas mañás de xeada, entendendo que o branco xeo é a fariña que cae da peneira da Vella; o nome doarco da vella tamén nos remite a ela. Trátase este dun patrón que se repite por toda Europa, no que unha divindade anciá –a miúdo fiandeira e panadeira– é a responsable do clima, sobre todo invernal.
• Construtora da paisaxe: a lenda da Vella que transporta grandes penedos mentres cunha man vai fiando e coa outra arrola un meniño, aparece como explicación popular para os grandes penedos de caprichosas formas ou para a construción das mámoas en moitos países.
• Faceta maternal: tanto na lenda anterior coma noutras, a Vella aparece a miúdo cunha filla que en ocasións lle cae dos brazos ou se lle perde.Habita nos cumios destacados da paisaxe, con frecuencia nunha cova ou agocho.
• Asimilada polo cristianismo a unha santa ou á mesma Virxe: nalgúns lugares, as lendas que acabamos de mencionar sufriron un proceso de cristianización e son protagonizadas por unha divindade cristiá. Este proceso quedou reflectido, por exemplo, na cantigaQue llueva / que llueva /la Virgen de la cueva, a cal ten unha versión máis antiga que dila Vieja está en la cueva.
• Faceta escura: relaciónase esta figura co Alén, as bruxas, o roubo de nenos e tendencia de papar ou matar ós homes cos que mantén relacións sexuais.

Todas estas características –como dicimos, presentes en figuras asimilables por todo o continente– permiten afirmar ó antropólogo Rafael Quintía no seu estudo “Análise estrutural e simbólica do mito da Moura” que se trata doclaro recordo dunha divindade esquecida.

Unha vez esbozada a personalidade e atributos da Vella, centrémonos agora na súa posible presenza no Entroido. Aparece unha e outra vez nas mascaradas invernais unha personaxe que representa a unha muller vella co pano na cabeza e vestida de loito, coa cara emborrallada, levando nas mans un fuso, un meniño ou ambos, ás veces tamén un cesto con cinsa. Esta personaxe é de tal transcendencia que, en moitos lugares da península e tamén de fora dela, da nome á propia mascarada e o rito é coñecido co mesmo nome que se lle dea a ela na representación. Para poder efectivamente enlazar esta personaxe coa dos nosos mitos, cabe deixar clara a antigüidade da súa presenza no Entroido: xa no s. IV San Asterio, bispo de Amasea (na actual Bulgaria) condena o rito de primeiros de ano no que un grupo de enmascarados vai casa por caso augurando prosperidade a cambio de doazóns, no cal participaban os soldados romanos subidos a un carro e disfrazados de fiandeiras. As prohibicións das mascaradas continuarán durante moitos séculos despois, arremetendo especialmente San Pirminio (s. VIII) co disfrace de vella.

Representación dunha mascarada / Charles Josep Natoire

Vaiamos agora analizando, punto por punto, se as características principais da Vella mítica están tamén presentes durante o tempo de Entroido e, especialmente, baixo a figura da personaxe da vella fiandeira emborrallada.

Cristianizada baixo a figura da Virxe ou dunha santa

Tal como acabamos de ver, as condenas eclesiásticas a prácticas pagás como as mascaradas non sempre tiveron o efecto desexado, motivo polo cal a Igrexa houbo de recorrer a outros mecanismos tales como a cristianización das mesmas. Así aconteceu na xa desaparecida festa leonesa de Santa Bríxida2(1 febreiro), unha santa curiosamente sen advocación na zona pero coa que se identificaba á Vella fiandeira protagonista da mascarada. Na véspera da festa, os quintos pasaban a noite tocando as campás da Igrexa cotente nube, o toque utilizado para escorrentar ós nubeiros que fabricaban o pedrazo. Á mañá seguinte, os mozos vestíanse debríxidos con farrapos e a cara emborrallada, encabezados polo que facía as veces de Bríxida vestido de vella enloitada levando fuso e roca coma se estivese a fiar. Ían polas casas golpeando instrumentos de ferro e recollendo embutidos, ovos e viño; ás persoas que llelos daban recitábanlles unha beizón para as colleitas:¡qué santa Brígida te preñe los barcillares! e ós que non unha maldición:¡ojalá se te apedreen!

Como vemos, e tal como acontece nas lendas das que a Vella é protagonista, a figura da fiandeira foi cristianizada pola de Santa Bríxida, o cal nos da unha idea do carácter sagrado e divino que esta personaxe de Entroido podería ter se a Igrexa a atopou asimilable a unha santa. Tamén ten gran relevancia que a escollida fora Santa Bríxida –patroa do fiado–, pois foi con esta divindade que en Irlanda se cristianizou á deusa Brigit, nun proceso moi similar ó utilizado en Galicia con Santa Mariña, baixo a cal se encubriu a deusas pagás que chegarían ata os nosos días baixo a forma da Moura.

Importancia da faceta fiandeira

Baixo o patrocinio desta santa tamén se agocha unha pauta interesante en relación co Entroido e estendida por toda Europa: a prohibición de fiar nalgún dos días grandes deste período.O día de Santa Bríxida, as vellas non podían fiar a lá. Elas non podían xirar o fuso ese día (…) á noitiña todo o mundo interrompía o que estivera a facer. O mesmo acontecía no día en que se reverenciaba a Frau Holle/Holde/Perchta/Bertha, variantes rexionais para unha mesma figura. Segundo Jacob Grimm, esta vella mitolóxica correspóndese cunha antiga divindade xermánica creadora do clima invernal, o cal provocaba facendo diversas actividades domésticas entre as que destacaba fiar e facer pan. Nalgúns lugares de Alemaña e Austria, as mascaradas invernais –nas que tamén aparece unha vella fiandeira– son coñecidas como Perchten (plural do seu nome, Perchta), pois pénsase que esta divindade é unha das súas personaxes. Durante estas datas, Holda camiñaba pola terra esixindo que as mozas rematasen de fiar e gardasen os seus fusos o martes de Entroido, se así o facían serían recompensadas e senón castigadas, tal como facía coas preguiceiras ás que queimaba as rocas. Do mesmo xeito, aínda que non asociado a ningunha santa ou divindade, sabemos que en Galicia os rapaces queimaban as rocas e fusos das rapazas dos fiadeiros se as atopaban utilizándoos durante o Entroido. A este respecto, o folclorista e mitólogo Gaignebet concluíu queinterromper unha actividade o mesmo día en que se honre á entidade sagrada que a rexe aparece como supervivencia de antigos tabús, sendo a prohibición máis recorrente en toda Europa en tempo de Entroido a do fiado5.

A personaxe de Perchta nunha mascarada / Cenek Zibrt, 1910 (Wikipedia)

O feito de que, precisamente durante o Entroido, se prohiba fiar non fai senón favorecer a nosa hipótese, pois subliña a importancia dada nestas datas a unha entidade divina fiandeira que, como vemos no caso xermánico, coincide punto por punto coa nosa Vella mitolóxica e é, ademais, unha personaxe recoñecida das mascaradas.

Faceta panadeira

Acabamos de ver como a Vella xermánica, ademais de estar relacionada co fiado tamén o está con facer pan, facetas estas dúas coas que se xustifica a creación da diferente climatoloxía. Malia que este dato apenas está presente nas nosas lendas, cabe destacar a crenza de que a xeada é a fariña que cae da peneira da Vella, un dos pasos imprescindibles no proceso de facer pan. Sen embargo, é noutros lugares como na veciña Asturias onde esta asociación está más presente: cando a néboa sae de determinados picos ou covas nos que ela vive creen que se trata do fume que sae do seu forno cocendo o pan. Curiosamente, nun dos lugares nos que se materializaba esta crenza –coñecido como a Cova da Maruxina–, os rapaces acudían no domingo de Entroido con chocas atadas ó cinto: ían buscar os bolos de pan de Maruxina, os cales lle solicitaban con cantos e berros. Non deixa de ser significativa, unha vez máis, a asociación entre a Vella mítica e o tempo de Entroido, ata o punto de que os rapaces –vestidos acorde co rito– acudían a onde crían que ela vivía en busca dun presente. Outra vella panadeira fai a súa aparición polo Entroido: Lucía Rabiosa (Cerdeña), tamén construtora de megálitos mentres fía e leva ó seu fillo no colo, que visita as vilas neste tempo determinando coa súa aparición o prognóstico sobre o tempo.

Control do clima

Mais non é Lucía Rabiosa a única Vella mítica que se presenta no Entroido para prognosticar o clima. En Escocia, Irlanda e Gales existe a figura da Cailleach, unha anciá construtora da paisaxe e creadora do clima. O 1 de febrerio, día de Santa Bríxida, era cando Cailleach reunía a súa leña para o resto do inverno: se quería que o inverno durase máis, asegurábase un tempo solleiro para recoller un bo feixe de madeira, mais se na sinalada data facía mal tempo, era que Cailleach estaba durmida e o inverno estaba por rematar. Como vemos, esta crenza é case idéntica á nosa referida á Candeloria (2 de febreiro):

Cando a Candelaria chora, medio inverno vai fóra; se ri, aínda está por vir.O día da Candelaria, si chora ou venta, inverno entra. E si non venta nin chora, inverno fora.

Estes refráns e as súas numerosas variantes amósannos como segundo chova, faga sol ou vente ese día, se pode predicir canto tempo queda de inverno, de xeito idéntico a como se fai coa Cailleach. Polo que parece, poderiamos estar ante outro exemplo de cristianización da figura da Vella, neste caso, mediante a Virxe da Candeloria.

Estes exemplos, xunto co de Lucía Rabiosa, poñen de manifesto como o Entroido era o tempo no que a figura da Vella mítica manifestaba a súa faceta de controladora do clima, decidindo nestas datas canto más duraría aínda o inverno.

Raíña do inverno, figura mítica no Entroido

Falemos agora dunha das farsas máis representadas do Entroido: o parto dunha vella. Tendo en conta que a Vella aparece tanto nas mascaradas como nas lendas cun meniño no colo (afirmándose en Cerdeña que é o seu fillo), cabe preguntarse se podería ser a nosa divindade precristiá quen da a luz no Entroido. No Entroido de Gljev (Croacia) unha das súas figuras principais é unha muller anciá, enloitada, coa cara emborrallada e portando un fuso. Nun dos momentos da celebración, represéntase como un vello mantén relacións sexuais con ela, tralo cal a Vella da a luz a unha boneca, por certo negra coma ela. Durante o resto da mascarada, a Vella lévaa no colo ou baila levantándoa en alto.

Cabe destacar que, na maioría dos lugares, a paternidade deste neno non está clara, falándose dun fillo de solteira ou adxudicándose esta a un personaxe que a nega. Sen embargo, esta figura masculina adoita facer o papel de vixiar que non lle rouben o neno á Vella ou que ela non o entregue voluntariamente, dependendo dos casos. Curiosa a este respecto a lenda recollida en Sarracín de Aliste onde o personaxe do Demo é o pai da criatura da Filandorra, mais ó ver á Madama namórase dela e, enfurecido, nunha loita mata ó seu propio fillo. Despois, arrepentido, cava a fosa na que este será enterrado. Cabe dicir que a morte do fillo da Vella –sempre ó caer durante unha loita– é un feito recorrente, especialmente nas mascaradas zamoranas, así como o intento de secuestro polas personaxes con pelicas e chocas; de aí quizais o frecuente tamén do intento da Vella por entregar o neno a algunha das asistentes para que llo coiden. Nas mascaradas nas que se representan estes feitos, o enterro do meniño pon fin á festa. Todos estes elementos atopámolos en La Obisparra de La Torre de Aliste: a Filandorra intenta entregar o meniño ás asistentes, cousa que o suposto pai –pois el o nega-, o Soldado, impide. De súpeto, os Diabluchos comezan a atacala, ela deféndese cunha vara e o Soldado axuda coa espada. Na loita, o neno cae e morre e serán os Diabluchos os que cavarán a fosa para enterralo poñendo con isto fin ó rito.

Estes feitos, aparentemente inconexos, cobran todo o seu sentido en relación coa Vella mítica se nos imos á mitoloxía eslava. Trátase esta dunha mitoloxía moi interesante para a análise comparada por dous motivos principais. O primeiro radica no tardío que foi o proceso de cristianización desta zona (entre os séculos VII e XII), o cal tivo consecuencias importantes: o estrañamento que as crenzas pagás aínda vivas provocaron nos relixiosos que ata alí chegaron, o cal os levaou a rexistralas parcialmente por escrito en crónicas e códices; tamén esta demora no tempo da cristianización xunto coa resistencia dos eslavos a abandonar as súas propias fixo que estas se mantivesen moi vivas no tempo ata ben entrado o s. XIX. O outro motivo polo que esta mitoloxía nos resulta de interese é a reconstrución que diversos folcloristas, filólogos e mitólogos levaron a cabo ó longo do s.XX a partir de tódolos datos conservados. Así, sempre tendo en conta as limitacións que a reconstrución dunha mitoloxía pode ter, acheguémonos ata ela para comprobar o que pode aportar á nosa investigación.

Veles, figura tamén relacionada co Entroido

Segundo a liña comezada polos filólogos Ivanov e Toporov e continuada polo filólogo paneslavista Katicic e o etnólogo Belaj, unha das figuras principais do panteón eslavo era o deus Yarilo. Tratábase dunha deidade das chamadasde vida, morte e resurrección, pois críase que nacía e morría cada ano seguindo os ciclos da vexetación dende a semente ata a colleita. El era o décimo fillo do deus supremo Perún (deus do trono asimilable con Zeus e Thor, entre outros), nacido naVleja Noc, a Gran Noite, un rito celebrado durante o que se pensa que hoxe sería o Entroido e relacionado co fin e comezo do ano. Mais esa mesma noite Yarilo foi roubado e levado ó mundo dos mortos onde foi criado por Veles (deus do Inframundo e inimigo de Perún), lugar do que non regresará ata entrada a primavera, traendo consigo a primavera e a fertilidade. O tema central da mitoloxía eslava é precisamente a loita entre Perún e Veles, provocada segundo algúns polo roubo de Yarilo, segundo outros porque compartían muller.

Durante aVelja Noc, crese que os espíritos dos mortos custodiados por Veles –unha serpe con cornos e longa barba– no Inframundo poden vir á terra e visitar ós seus parentes vivos. Así, para representar a estes espíritos os eslavos vestíanse con pelicas, máscaras e cornos. Este rito perdura actualmente nos países eslavos con cerimonias como a Koleda –idéntica ó noso Entroido- na que os mozos cantaban cancións que foron recollidas polos folcloristas. Nalgunhas dicían ter viaxado dende moi lonxe e que estaban húmidos e cheos de barro, o que se ten interpretado coma o mundo subterráneo de Veles. Noutra que recitaban ó ir pedir polas casas, falaban de que se non se lles daba o que pedían o seu fillo sería roubado e levado ós campos floridos onde as doncelas vagan eternamente libres, unha referencia ó rapto de Yarilo e o seu traslado ó Inframundo.

Tamén entre os Koledari se atopa a personaxe dunha vella con fuso e roca que está preñada, muller do vello con máscara, chocas e pelicas que preside a comitiva. E é que a nai de Yarilo, que o pare na noite grande do Entroido, trátase de Mokos, a principal deusa feminina do panteón eslavo, asociado co fiado, a esquilma das ovellas, o cocido do pan e o parto das mulleres. Na súa faceta negativa, tamén se asocia coa bruxería e os seres sobrenaturais nocturnos de carácter maléfico, tal como a nosa Vella. Así, nos contos dedícase tanto a axudar con remedios e nas tarefas do fiado como a roubar nenos.

Uns datos máis acabarán por achegar a figura de Mokos á da Vella que vimos analizando ó longo deste estudo. O primeiro é o recollido por Turk de que esta muller descendía das montañas a recoller presentas tales como alimentos ou cartos, e se non lle eran dados invocaba o pedrazo sobre os cultivos, de xeito exacto a como a vella fiandeira Bríxida facía na cerimonia leonesa. Destacar tamén que o Mércores de Cinsa estaba prohibido tecer, cocer pan ou manter relacións sexuais, se algunha muller o incumpría romperíalle os teares, os fíos e faría xirar as súas rocas toda a noite. Por último dicir que durante a cristianización da Rus de Kiev (s. IX) se publicaron textos propagandísticos en contra da adoración de Mokos e sábese que o seu culto foi substituído polo da Virxe María e Santa Parascheva.

Como vemos, a recreación feita polos estudosos eslavos dos acontecementos míticos acaecidos durante o seu Entroido coinciden, punto por punto, co da nosa Vella no Entroido:

Unha deusa relacionada co fiado da a luz no Entroido.O seu fillo é roubado polos espíritos dos mortos –representados por seres con pelicas, chocas e cornos– e levado ó Inframundo, simbolizando este feito a súa morte e enterramento.A deusa nai fiandeira pode enviar un mal clima para as colleitas no que resta do inverno se nestas datas non é favorecida.O día que é adorada hai unha forte prohibición de fiar.Foi substituída no proceso de cristianización por una santa ou a mesma Virxe.

Con todos estes datos na man, penso que estamos en posición de afirmar, cunha alta probabilidade de acerto, que a Vella sobrenatural da mitoloxía galega non é senón –tal como afirma Rafael Quintía– o recordo dunha divindade precristiá. Así, igual que os santos actuais teñen os seus días de festa, ela sería reverenciada durante o Entroido, tempo no cal visitaría o noso mundo para recoller ofrendas, decidir o clima do resto do inverno e dar a luz a unha divindade relacionada co sol e as colleitas que se faría presente coa chegada da primavera. Sería entón o Entroido a recreación dun episodio mitolóxico, no que as personaxes representarían a divindades e espíritos ós que cumpría contentar, pois eles tiñan o poder de decidir sobre o clima e, por tanto, sobre as colleitas do ano.

Como a miúdo acontece, esta conclusión non fai senón suscitar máis incógnitas, como por exemplo o aire de familia que se nos vén ó pensar nunha muller sagrada que pare –en datas próximas ó solsticio de inverno– un fillo que é asasinado e que resucitará coa chegada da primavera. Mais iso, xa é fariña doutra peneira.

BIBLIOGRAFÍA:

BARTOLOMÉ PÉREZ, N (2005):La fiesta de Santa Brígida en León: una celebración invernal preludio de la primavera. Revista de Folklore nº 293. Valladolid.

BRIGGS, K. (1992):Diccionario de las Hadas. José I. de Olañeta Editor, Palma de Mallorca.

CALVO BRIOSO, B. (2012):Mascaradas de Castilla y León. Tiempo de fiesta.Junta de Castilla y León, Consejería de Cultura y Turismo.

GARCÍA PÉREZ, J.C.The baking moorish lady: the celebration of feminity in early february, and a non-christian worship in West European tradition. Artigo inédito.

DE LA TORRE GARCÍA, A (2007)La fiesta na parroquia de Samartín de Villamexín (Proaza).Revista asturiana de cultura, Oviedo.GRIMM, J. (2012)Teutonic mythology. Cambridge University Press. Cambridge.

KROPE, M. (2012):Supernatural Beings from Slovenian Myth and Folktales.

ZRC SAZU, Ljubljana.QUINTÍA PEREIRA, R. (2016):Análise estrutural e simbólico do mito da Moura.Urco Editora. Santiago de Compostela.

QUINTÍA PEREIRA, R. (2017):Mariña, de deusa a santa.Editorial Galaxia. Vigo.

ROHLFS, G (1979):Lengua y Cultura. Estudios Lingüísticos y Folklóricos en Estudios sobre el Léxico Románico. Reelaboración parcial y notas de Manuel Alvar. Ed. Gredos Madrid.

STOJANOVI, M.:Slavic mythology as a part of our life. Artigo inédito.

Artigo publicado orixinalmente no Caderno de Campo número 11 Especial Entroido da Sociedade Antropolóxica Galega