fbpx
Perfil do novo henge atopado en Cereixa, Pobra do Brollón / Xabier Moure

Os misterios dos “henge” ou “ringworks” en Galicia… atopan outro na Pobra do Brollón

Tempo de lectura: 8 min.

Artigo realizado polo arqueólogo Xurxo Ayán

O 28 de febreiro de 2020 o investigador Xabier Moure comunicou ao arqueólogo Xurxo Ayán a localización no visualizador LIDAR da Xunta de Galicia dun círculo de 45×55 m de diámetro dentro do termo municipal da Pobra do Brollón, concretamente na parroquia de San Pedro de Cereixa (coordenadas X 630612, E 4710779). A estrutura sitúase na ladeira septentriontal do monte de Vilarello a escasos metros do coñecido como Empalme da N-120, do que parte a estrada provincial en dirección a Sarria-Lugo.

Preto do cume do Vilarello, en terreo comunal de Cereixa, sitúase unha antena de telefonía e os restos da canteira habilitada na década de 1970 para extraer pedra con destino ás obras da inmediata estrada nacional. Aínda se conservan restos de maquinaria e de estruturas vinculadas a esa actividade extractiva, de indubidable valor desde o punto de vista da Arqueoloxía industrial. A pesar do impacto da Modernidade, o monte de Vilarello conserva a súa importancia como límite natural entre comunidades. De feito, nas proximidades da cota máis alta consérvase A Pena da Arca, un bloque de cuarcita armoricana de forma practicamente rectangular, cunha pequena viseira que habilita unha zona abrigada. A Pena da Arca aparece citada como linde entre parroquias no Catastro de Enseada1 e segue exercendo esa función na actualidade, mesmo entre os concellos de Monforte de Lemos e A Pobra do Brollón:

“De este sube al marco que esta enel Alto déla Sierra de Cutarelos, y en el camino real que por ella pasa del expresado Coto de Zereixapara la Villa de Monforte; Desde el porel camino avajo al marco que nomina da Cruz do pechado, de aquí atraviesa y sigue al quellaman do loureiro dobale y se alia en el camino queva del mismo coto de Zereixapara lafrâ de Chavaga; De el sube al que se denomina da modorra da poza, de este al damodorra das fontes que se alia a la parte S confinando con las referidas fras de Chavaga y Pinel; De aquí âtrabiesaadar por junto a la cortina nombrada de las pedrerías de Pinel que hes de Domingo de la Iglesia vezino de la mencionada frâ de Santa María de Pinel. Desde ella sube al alto de la sierra de vilarello y ado llaman pena darca. Dees ta baxa â la modorra nominada da carballeiras de Vilarello, de ella prosigue bajando al marco da modorra dos rramos que esta junto al camino real q va de Cereixa para lafrâ de Santa María de quinta de lor”.

A Pena da Arca é un elemento conspicuo na paisaxe que pola súa localización, emprazamento e características formais puido albergar unha ocupación episódica en época prehistórica. De feito, as investigacións sobre a paisaxe paleolítica na Terra de Lemos desenvoltas nos últimos anos polo GEPN da USC permitiron localizar xacementos epipaleolíticos vinculados a este tipo de afloramientos rochosos ordovícicos, xa fosen abrigos, oteaderos de caza ou talleres de talla lítica (Rodríguez et ao 2008; Fábregas et ao. 2009). Desde aquí contrólase o paso natural ao val de Lemos desde o SE, unha sorte de colado que foi aproveitado en época histórica por todas as infraestruturas viarias de acceso ao interior de Galicia, desde o trazado ferroviario ata a citada N-120. Este emprazamento estratéxico explica tamén a presenza do castro de Chavaga, un dos poboados fortificados máis monumentais de toda a comarca, reocupado en época tardoantiga, cando servía de límite no reino Suevo entre os condados paramiense e pallarense (Ayán Vila 2005b).

O límite entre parroquias baixa desde A Pena da Arca en dirección E cara ao fondo de val onde se sitúa o caserío do núcleo da Estación da Pobra do Brollón. Os fitos nesta fronteira son túmulos megalíticos, aquí coñecidos como modorras (Ayán Vila 2005a). En Galicia é común o recoñecemento destes enterramentos como marcos ou sinalizacións de termo dentro do espazo rural tradicional (Martinón Torres 2001). Aínda que nun principio pensamos que a modorra de carballeiras de Vilarello citada no Catastro de Enseada puidese corresponderse coa estrutura localizada por Xabier Moure, rapidamente foi desestimada esta posibilidade ao comprobar que o límite entre parroquias discorre notablemente afastado do lugar.

Situación do henge de Cereixa, na Pobra do Brollón / Xurxo Ayán

O “círculo” de Cereixa

O arqueólogo Xurxo Ayán leva anos estudando a paisaxe arqueolóxica da súa parroquia, Cereixa, onde desde 2016 dirixe o proxecto do castro de San Lourenzo (Ayán 2021). A pesar do seu enfoque etnoarqueolóxico e de coñecer o territorio, xamais escoitara á xente maior de Cereixa falar deste misterioso círculo. De feito, non hai constancia sequera do microtopónimo exacto ou da existencia de lendas de mouros e mouras, tan tipicamente asociadas a xacementos de carácter monumental (este baleiro informativo, como veremos máis adiante, está asociado a un tipo de materialidade moi concreta). Con esta escasa bagaxe, Xurxo Ayán procedeu a unha inspección ocular do sitio en xullo de 2020. Ao círculo accédese por unha pista apta para vehículos todo terreo que desemboca alí mesmo. A parcela está ocupada por unha carballeira e está limpa de maleza, salvo algunha silva e algún fento. O tamaño dos carballos, de acordo con indicacións dos veciños, posiblemente crecesen tras un incendio e non teñen máis aló de 30 anos.

O círculo presenta un excelente estado de conservación. Parece intuírse un acceso polo SE, no centro de documéntanse dous afloramentos de cuarcita armoricana, con algunha cara tallada, e é reseñable a aglomeración de pequenas pedras na metade setentrional. O parapeto parece estar construído en terra e non se detecta ningún paramento de pedra. Nunha segunda visita en agosto de 2021 recolléronse en superficie algúns materiais de posible natureza antrópica: unha probable azuela pulimentada, ganga procedente dun forno, bloques de mineral (de ferro?) e fragmentos líticos con buracos que poden pertencer a grellas de forno ou a placas perforadas. Non ven materiais cerámicos en superficie.

Todos os datos dispoñibles na actualidade, á espera do desenvolvemento de sondaxes e escavacións, fannos expor a posibilidade que este círculo de Vilarello correspóndase cun tipo de estruturas de carácter cultual que comezan a ser localizadas e estudadas en Galicia nos últimos anos. Estas rodas, rodelas, henges (máis propiamente cremos que se debería falar de ringworks, se atendemos aos paralelos británicos) presentan unha serie de características comúns: non se integran no imaxinario colectivo a través de lendas e referencias folclóricas, non son identificadas como estruturas doutro tempo polos paisanos, non se emprazan no alto de montes ou outeiros, senón en ladeira, en zonas intermedias próximas ás rupturas de pendente, presentan unha visibilidade directa sobre o terreo circundante, teñen sempre forma circular e un diámetro que oscila entre os 40 e 60 m (Gago Mariño 2021).

43 localizadas

As investigacións desenvolvidas a través de fotointerpretación permitiron localizar 43 estruturas en distintas comarcas de Galicia, incluídas a do interior, aínda que na zona meridional de Lugo, polo momento, detectáronse cinco na zona occidental da Terra de Lemos (Prieto e Cordeiro 2021). Por tanto, Vilarello é un xacemento inédito, non contemplado nos estudos sobre este fenómeno.

Á parte destes traballos de prospección, contamos con algúns exemplos que foron obxecto de sondaxes arqueolóxicas recentemente, como son Outeiro Grande (Lalín, Pontevedra), escavado en novembro de 2022 polas compañeiras de Árbore Arqueoloxía S.L. e de Castrullos (Parada de Sil, Ourense), intervido este tamén en novembro de 2022 polos colegas de Breogán Arqueoloxía S.L. En Outeiro Grande as datacións de C-14 achegaron unha cronoloxía que se corresponde co Hierro I (ss. IX-IV cal BC)1. O recinto está delimitado por un parapeto de terra e pedra de granito acareada que se adapta á pendente do terreo cunha intención clara de gañar visibilidade desde a zona do fondo de val (Gago Mariño 2022a). Pola súa banda, en Castrullos, sobre o canón do río Sil, documentouse unha gran cantidade de restos cerámicos adscribibles ao Bronce Final e abundantes carbóns2. A estrutura non dispón de foso perimetral nin se documentaron polo momento fosas no seu interior. É destacable a localización dunha especie de anel de cuarzos na base do parapeto (Gago Mariño 2022b).

Perfil do círculo ou henge de Cereixa, na Pobra de Brollón / Xurxo Ayán

O círculo de Coeses

Pero sen ningunha dúbida, o xacemento destas características que achega máis información é o de Ventosiños (Coeses, Lugo), escavado en área durante o transcurso das obras da autovía A-54 Lugo-Santiago entre 2011 e 2013 (Cano Pan et ao. 2015). O lugar, próximo ao veciño castro de Ventosiños, serviu claramente de espazo cerimonial durante a transición do Bronce Final ao Hierro I (séculos XI-IX cal. BC). Segundo os seus escavadores, o sitio seguiu sendo frecuentado ata o século IV a.C. (Cano Pan et ao. 2015: 130). A construción anular (máis recente) alcanza un diámetro interno de 40 m e de 60 m o externo e está rodeada por un foso. Ao norte esténdese un espazo delimitado por un enclós (máis antigo). Neste espazo localizáronse 32 fosas, moitas delas con material cerámico no seu interior correspondente na súa maioría a vasillas cilíndricas e bitroncocónicas. É reseñable tamén a aparición dun bo número de placas líticas perforadas (de lousa) e de elementos de orixe fenicio como unha fíbula tipo Huelva e unha conta de colar oculada de pasta vítrea.

Os seus escavadores enmarcan Ventosiños no contexto atlántico europeo e vincúlano aos ringworks do SE de Inglaterra, datados entre o 1100 e o 800 cal BC) (Cano Pan et ao. 134, n. p. 4). Defínense pola súa morfoloxía anular e pola presenza dun parapeto exterior e un foso. Os diámetros das devanditas estruturas oscilan entre os 40 m e os 120 m de diámetro. Os fosos alcanzan profundidades de ata 4 m e os parapetos elévanse en ocasións ata 3 m. Poden presentar máis dun van no parapeto. No interior aparecen compartimentaciones internas e numerosas fosas. O carácter excepcional dos materiais localizados no interior levou a algúns autores para suxerir que os ringworks eran high status centers (McOmish 2011).

Referencias
Ayán Vila, X. M. 2005a. Etnoarqueoloxía e microhistoria dunha paisaxe cultural: a parroquia de San Pedro de Cereixa (A Pobra de Brollón, Lugo). Cuadernos de Estudios Gallegos, 118: 117-72.
Ayán Vila, X. M. 2005b. Os castros despois dos castros: os castros como espazo simbólico na paisaxe rural tradicional galega. En P. Ballesteros (coord.): Encontros coa Etnografía: 63-136. Noia: Toxosoutos.
Ayán Vila, X. M. 2021. San Lourenzo ven a nós. Memorias dun castro galego. Santiago: Asociación de Veciños de Cereixa María Castaña.
Cano Pan, J.; Piay Augusto, D. y Naveiro López, J. L. 2015. Un yacimiento ceremonial en la transición del Bronce al Hierro: Ventosiños (Coeses, Lugo). Santiago: Arqueoloxía do Noroeste.
Fábregas Valcarce, R.; Alonso Fernández, S.; Ameijenda, A.; Grandal d´Anglade, A.; Lazuén Fernández, T.; de Lombera Hermida, A.; Pérez Alberti, A.; Pérez Rama, M.; Rodríguez Álvarez, X. P.; Rodríguez Rellán, C.; Serna González, M. R.; Terradillos Bernal, M. e Vaquero Rodríguez, M. 2009. Novos resultados das intervencións arqueolóxicas no sur lucense. Os xacementos paleolíticos da Depresión de Monforte (Monforte de Lemos), Cova Eirós (Triacastela) e Valdavara (Becerreá). Gallaecia, 28: 9-32.
Gago Mariño, M. 2021. Revelar o monumento invisible. Portal do Consello da Cultura Galega. Post del 29 de octubre de 2021 http://culturagalega.gal/noticia.php?id=33081
Gago Mariño, M. 2022a. Na procura dunha segunda evidencia. Portal do Consello da Cultura Galega. Post del 8 de noviembre de 2002 http://www.culturagalega.org/noticia.php?id=34419
Gago Mariño, M. 2022b. Alma de seixo. Portal do Consello da Cultura Galega. Post del 19 de diciembre de 2022 http://culturagalega.gal/noticia.php?id=34571
Martinón Torres, M. 2001. Los megalitos de término. Crónica del valor territorial de los monumentos megalíticos a partir de las fuentes escritas. Trabajos de Prehistoria, 58 (1): 95-108.
McOmish, D. 2011. Introduction to Heritage Assets: Enclosed Prehistoric Settlements. Swindon: English Heritage.
Prieto Martínez, P. y Cordeiro Mañón, L. 2021. Círculos invisibles da Idade do Bronce. A formación dunha nova paisaxe ritual en Galicia. Conferencia impartida el 30 de octubre de 2021 en el Museo Histórico de Sargadelos (Cervo, Lugo) y organizada por Mariña Patrimonio.
Rodríguez, X. P.; Fábregas, R., Lazuén, T.; de Lombera, A.; Pérez-Alberti, A.; Peña, J. A.; Rodríguez, C.; Terradillos, M., Ameijenda, A. y Rodríguez, E. 2008.Nuevos yacimientos paleolíticos en la depresión de Monforte de Lemos (Lugo, Galicia, España). Revista Cuaternario y Geomorfología, 22(3-4): 71-92.

Pode que che interese...